_{تالیف: دکتر سلطانی نژاد}

"بنام خدا"

پسماندهای سمی و خطرناک در محیط زیست:

 

 

پسماندهای سمی و خطرناک در محیط زیست

(در جستجوی بی خطر سازی، بازیافت و امحاء بهداشتی پسماندها)

پسماندهای خطرناک و سمی آندسته از ضایعاتی هستند که از صنایع، کارخانه ها و حتی منازل مسکونی، تاسیسات نظامی و سایر تجهیزاتی که بنوعی مردم و محیط زیست را تهدید می کنند.

این ضایعات بسیار سمی بوده، خطرات سرطان زائی و جهش(موتاسیون)آفرینی آنها بر کسی پوشیده نیست.

این گونه مواد سمی خطرناک در هر سامانه صنعتی که تولید شوند، بیانگر تکنولوژیها و سیستمهای صنعتی ناپایدار می باشند.

مفهوم کلیدی:

 

مثالهای فراوانی از خطرات وحشتناک پسماندهای سمی بر انسان و محیط زیست وجود دارد، بعنوان مثال:کانال ویلیام ت، ل را نام می توان برد.

شرح دادستان این گونه است:

کانال ویلیام ت، ل، این کانال از بالای رودخانه نیاگارا، دقیقاً از بالای آبشار تا پائین آن، توسط آقای ویلیام ت، ل حفر گردید.

برای اینکه آب را بسمت نیروگاه برق منحرف نماید این کانال ایجاد شد.

بعد ها کانال فوق توسط شرکت مواد شیمیائی هوکر(Hooker) خریداری گردید، تا از آن بعنوان رهاسازی پسماندهای شیمیائی خطرناک استفاده شود.

این شرکت از سال 1945 تا 1952 مقدار 22000 تن مواد سمی سرطان زا(دی اکسین) وارد کانال فوق نمود.

بعداً شورای شهر نیاگارا تصمیم گرفت که در آن منطقه مدرسه و بنای مسکونی ایجاد کند و بدین ترتیب آن منطقه را از شرکت هوکر خریداری گردید.

هوکر آن منطقه را در ازای عدم تعقیب محیط زیستی به شورای شهر فروخت، و شورای شهر در آنجا مدرسه و بنای مسکونی ایجاد نمود.

بعد از دو سال بواسطه بازی بچه ها در حیاط مدرسه و باران، سایت مواد شیمیائی فرو نشست و باعث بوجود آمدن امراض وسیع و مرگ و میر در میان شهروندان گردید.

از هر سه زن حامله، یکی سقط جنین داشت، از هر 900 بچه متولد شده 20 نفر نقص عضو داشتند و سایر امراض دیگر که نسبت به وضعیت نرمال چندین برابر بود.

 

مفهوم کلیدی:

 

راه حل های پایدار حذف پسماندهای سمی:

طرق متعددی جهت حذف ضایعات و پسماندهای سمی وجود دارد، این اصول عمدتاً بر پایه کاهش و حذف کامل ضایعات خطرناک استوار است.

از نظر محیط زیستی پایدارترین روش ها برای حذف کامل سموم خطرناک محیط زیستی(پسماندها) عبارتند از:

1- کنترل فرآیندهای تولید(process manipulation).

2- بازیافت(Recycling).

3- استفاده مجدد(Reuse).

کنترل فرآیند:

در این گزینه که در داخل کارگاههای تولید مدنظر قرار می گیرد،سه اقدام اساسی مطرح است.دراولین اقدام تغییراتی درفرآیند ساخت بمنظورحذف تولید پسماند،انجام میشود اینروش،تغییرفرآیندهای ساخت(Alteration of manufacturing processes) نام دارد.

در اقدام دوم از مواد غیر سمی(nontoxic) بجای مواد سمی

استفاده می شود(toxic)، این تحول، در واقع جایگزینی (Substitution) نام دارد.

اقدام سوم در واقع ترکیب شیمیائی محصولاتی است که باید تولید شوند، در این مرحله مواد خطرناکی که احتمال دارد در جریان تولید، ضایعات سمی و خطرناک تولید کنند، حذف     می گردند. تمیز کننده های خانگی غیر سمی مثالهای بسیار خوبی در این زمینه هستند.

گزینه های دوم و سوم، در واقع استراتژیهای مربوط به بازیافت و استفاده مجدد می باشند.

شرکتها می توانند پسماندهای سمی خود را بسادگی جمع آوری کرده و پس از پائین آوردن میزان سمیت تا حد ممکن(البته با توجه به امکاناتی که در داخل مجتمع موجود است)، این گونه پسماندها را در تولید محصولی دیگر، مجدداً مورد استفاده قرار دهند.

و یا اگر امکان استفاده در داخل وجود نداشته باشد، کارگاه داران می توانند این گونه مواد سمی را به شرکت های دیگری که نیاز دارند، بفروشند.

بعنوان مثال، در فرآیند رنگ آمیزی فلزات، مقدار نیکل که در زمان آبکشی در آب غوطه ور می گردد، می تواند بازیافت شده و مجدداً بفروش برسد و خیلی مثالهای دیگری که در این زمینه وجود دارد، می شود براحتی ضایعات را با اندک تغییراتی مجدداً مورد استفاده قرار داد.

این چنین رویکردی به نفع شرکتها بوده و حفاظت و حمایت از محیط زیست را نیز در بر میگیرد.

لذا با ایجاد تغییراتی در فرآیند ساخت محصولات و یا جایگزین کردن مواد سمی با مواد غیر سمی،که غالباً ساده ترین و با صرفه ترین روشهائی هستند ، می شود به کاهش و یا حذف پسماندهای خطرناک امیدوار بود.

با بازیافت و استفاده مجدد از ضایعات و پسماندهای سمی از میزان خروجی این گونه پسماندها، بصورت قابل ملاحظه ای کاسته می شود.

تبدیل پسماندهای سمی به مواد با مسمومیت کمتر یا غیر سمی:

کاهش پسماندها، بازیافت و استفاده مجدد از آنها، می توانند، کاهش های قابل ملاحظه ای در تولید این گونه ضایعات ایجاد نمایند.

متاسفانه، تمام مواد پسماند خطرناک قابل بازیافت، حذف و یا استفاده مجدد نیستند و درصدی از آنها باقی می ماند که باید بنحو مطمئن و سالمی امحاء و نگهداری گردند تا به محیط زیست و سامانه های زنده آن خطری وارد نیاورند.

روش های پایدار حذف پسماندهای خطرناک:

1- غیر سمی کردن(Detoxification) پسماندهای سمی:

بعضی از پسماندهای سمی را می شود با رهاسازی در خاک غیر سمی نمود. در روش پسماندهای سمی را با خاک مخلوط کرده و لایه رویه خاک را کاملاً با مواد سمی آمیخته می نمائیم، در طی این فرایند، بعضی از مواد ضایعاتی سمی، گرفتار شکست مولکولی شده و انجام بر هم کنش های شیمیائی متعددی این اتفاق مبارک را رقم میزنند.

البته عمل اکسیداسیون توسط نور خورشید یا باکتریها و قارچهای موجود در خاک انجام می پذیرد. در این روش بعضی از پسماندهای غیر قابل تجزیه جذب ذرات خاک شده و به مدت نامعلومی نگهداری میگردند.

سایر پسماندها و ذرات سمی آنها به لایه های عمیق تر خاک نفوذ می کنند.

احتیاط: در خصوص استفاده از روش مخلوط کردن پسماندهای سمی با خاک در جهت آلوده کردن اکوسیستم ها، مسموم شدن حیوانات و آلوده شدن آبهای سطحی و زیرزمینی، لازم است، احتیاطات جدی صورت پذیرد.

مطالعات نشان می دهند، بعضی از مواد آلاینده مخلوط شده با خاک  که با ذرات آن پیوند خورده اند، بصورت ناگهانی رها شده و وارد محیط زیست می گردند، این رهاسازی غیر قابل پیش بینی، موجبات آلودگی محیط زیست را فراهم می آورد.

گیاهان نیز قادرند بعضی از مواد سمی را از خاک حذف نمایند.

 

2- کوره های زباله سوز:

روش دیگری که برای کم کردن سمیت پسماندهای خطرناک مورد استفاده قرار می گیرد، در واقع سوزاندن است.

در این روش پسماندهای سمی تحت فشار در درجه حرارت بسیار بالا سوزانده شده و به مواد با مسمومیت کمتری تبدیل می گردند.

یکی از مضرات این روش، امکان نسوختن بعضی از مواد وجود دارد که قادرند از طریق دودکش همراه با گازهای پسماندهای خطرناک سوخته شده وارد هوا گردند و موجبات آلودگی هوا را بوجود آورند.

مشکل دیگری که در این روش وجود دارد، مصرف انرژی است که تولید دی اکسید کربن می نماید. دی اکسید کربن یک گاز گلخانه ای است.

3- تجزیه پسماندهای خطرناک در درجه حرارت پائین:

در این روش بعضی از پسماندهای سمی مانند سیانور و مواد ارگانیک سمی مثل آفت کشها گرفتار شکست های پی در پی مولکولی می گردند.

با این مکانیسم، پسماندهای سمی با هوا مخلوط شده و تحت فشار بالا در حرارت 450 یا 600 درجه سانتیگراد در معرض گرما قرار داده می شوند.

در طی این فرآیند، ترکیبات ارگانیک (عالی) به مولکولیهای کوچکتر قابل تجزیه ائی شکسته می شوند. مواد با ارزش آن استخراج گشته و بازیافت می گردند.

این فرآیند، بصورت میانگین، نسبت به کوره زباله سوز، از انرژی کمتری استفاده    می شود.

 

4- عاملهای فیزیکی، شیمیائی و بیولوژیکی خنثی سازی و غیر سمی کردن پسماندها:

عاملهای بیولوژیکی، فیزیکی و شیمیائی نیز می توانند برای غیر سمی کردن و خنثی نمودن پسماندهای خطرناک مورد استفاده قرار گیرند.

بعنوان مثال، از کربنات کلسیم(آهک) برای خنثی سازی اسیدسولفوریک استفاده می شود و یا از اوزن برای شکستن مولکولهای عالی کوچک، ترکیبات نیتروژن و سیانورها استفاده می شود.

5- کپسول کردن و نگهداری مواد سمی در مکانهای تعیین شده:

پسماندها و ضایعات سمی را می توان در پلاستیک ها و محفظه های ضد آب و ضد زنگ قرار داد و در مکانهای دفن، معینی برای مدتی نامعلوم، نگهداری نمود.

6- استفاده از میکروبها و باکتریها برای غیر سمی کردن مواد سمی:

باکتریها و موجودات ذره بینی زیادی قادرند پسماندهای ارگانیک سمی را غیر سمی و بی خطر نمایند، گونه های جدیدی از باکتری وجود دارند که طیف وسیعی از پسماندهای سمی و خطرناک را بی خطر کرده تا مورد استفاده مجدد قرار گیرند.

این گونه ها عمدتاً از طریق مهندسی ژنیتک قابل تولید و تکثیر هستند.

 

مفهوم کلیدی:

 

 

 

7- انبار کردن و نگهداری دائمی:

روشهای تغییر و تبدیل پسماندهای سمی به منظور تخریب و غیر سمی کردن ضایعات در داخل کارگاهها و کارخانه ها، منجر به از بین رفتن همه پسماندهای خطرناک نمی شود و مقداری باقی می ماند(25 تا 40 درصد) که باید در محیطی عاری از حیات و بصورت بسیار علمی و تعریف شده در اعماق زمین برای همیشه دفن گردد.

لذا باقی مانده پسماندهای سمی غیر قابل بازیافت و پسماندهائی که نمی شود بیش از حد معمول آنها را غیر سمی و معمولی نمود در مکانهای امن برای همیشه دفن می گردند.

برای این منظور در مناطق خشک و دور افتاده از حیات چاه های عمیقی حفر و با لایه مصنوعی غیر قابل نفوذ آستر گردیده و سپس اقدام به نگهداری پسماندهای سمی در آنها صورت می پذیرد، این چاهها نباید  نزدیک سفره های آب زیر زمینی باشند و توسط تجهیزات مخصوص میزان نشت آنها  به صورت منظم و دوره ئی اندازه گیری شوند.

مکانهای دفن ایمن ارزان ترین گزینه حذف پسماندهای سمی بوده و صنایع از این روش بخوبی استقبال کرده اند.

روشهای دیگری که بصورت دائمی برای نگهداری پسماندهای سمی مورد استفاده قرار   می گیرد عبارتند از:

8- انبار و نگهداری پسماندهای سمی درسطح:surface impoundment

در این روش، پسماندهای خطرناک در انبارهای مطمئن و مخصوص که برای این نوع استفاده ساخته شده اند، نگهداری گشته و از نشت آنها به داخل محیط زیست جلوگیری   می گردد.

این انبارها در شرایط ایده آل قادرند، پسماندهای سمی را برای مدت های نامحدود در خود جای دهند و از ورود آنها به محیط زیست جلوگیری کنند.

البته این انبارها تحت شدیدترین بازرسی ها و بازبینی های ایمنی و حصول اطمینان از کارائی قرار دارند.

 

9- نگهداری و انبار کردن پسماندها در مناطق جغرافیائی با تشکیلات نمکی پایدار

در این روش پسماندها در مناطقی که پوشیده از نمک است، انبار گشته و بدین طریق از آنها حفاظت و نگهداری می گردد.

10-تزریق پسماندهای خطرناک در چاه های عمیق در مناطق خشک و در مکانهائی که آب های زیر زمینی یافت نمی شود:

در این روش چاه هائی در مناطق کاملاً خشک و عاری از حیات و بدون آب، حفر گردیده و پسماندها در آنها تزریق میگردد.

بطور کلی برای کاهش ، حذف و نگهداری پسماند های  سمی از روشهائی ذیل استفاده می شود

گزینه های غیر سمی کردن پسماندها در محل تولید

 

حذف و امحاء پسماندهای رادیواکتیو:

(Disposal of Radioactive Wastes)

پسماندهای حاوی مواد با رادیواکتیو در سطح بالا، خطرناک ترین ضایعاتی هستند که سمی تر از سایر پسماندهای خطرناک می باشند.

در واقع از همه پسماندهای خطرناک دیگر، سمیت و خطرات آنها شدیدتر است، این نوع پسماندها از نیروگاههای هسته ای و تجهیزات تولید جنگ افزارها، تحت عنوان زباله های هسته ای بوجود می آیند.

پسماندهای حاوی مواد با رادیواکتیو در سطح پائین، از آزمایشگاههای تحقیقاتی و بیمارستانهائیکه از مواد رادیواکتیو در درمان بیماران استفاده می کنند، بوجود می آیند.

اغلب مواد رادیواکتیو دارای عمر طولانی هستند، و قادرند در بافت های موجودات زنده از جمله انسان، تجمع یافته و تغلیظ گردند، تشعشعات این مواد تهدیدی جدی برای سلامت انسان و سایر گونه های حیات محسوب می گردند.

این موضوع در بحث مربوط به انرژی هسته ای تشریح گردیده است.

زباله های هسته ای و پسماندهای حاوی مواد رادیواکتیو باید در مکانهائی امن و با کمترین احتمال خطر نشت، نگهداری گردند.

بعنوان مثال، پسماندهای با مواد رادیواکتیو در سطح بالا را می شود در دل کوهها و با حفر چاه های عمیق در مناطق خشک و بی آب و علف نگهداری نمود.

برای انتخاب مکان دفن این گونه ضایعات باید توجهات بسیار جدی صورت گیرد، مکان انتخابی برای دفن پسماندهای دارای اشعه رادیواکتیو باید شرایط ذیل را دارا باشد:

1- دور از محل آتشفشان باشد.

2- در کمربند زلزله و گسل ها قرار نداشته باشد.

3- در نزدیکی آبهای زیرزمینی نباشد.

4- در مناطق خشک و کاملاً عاری از حیات قرار داشته باشد.

5- در معرض بازرسیهای منظم و مداوم قرار داشته باشد.

6- با تجهیزات مربوط ، نشت های احتمالی کنترل گردد.

7- در شیب های تند زمین و کوهستان واقع نباشد.

8- در معرض باران و طوفانهای شدید قرار نداشته باشد.

برای دفن مواد رادیواکتیو بیمارستانی و آزمایشگاههای تحقیقاتی، نیز مکان انتخابی در صخره های ضخیم نمکی و در عمق 700 متری زمین و بدون حیات در محفظه های ضخیم آهنی دفن میگردند.

پسماندهای رادیواکتیو بر خلاف سایر پسماندهای جامد، قابل بازیافت و یا استفاده مجدد نبوده و فرآیند تغییر و تحول در آنها فقط می تواند میزان خروجی ضایعات را کاهش دهد. و ضایعات اجتناب پذیر ناشی از مصرف مواد رادیواکتیو باید حتماً در مکانهای امن دفن گردنند.

مفهوم کلیدی:

 

 

 

موانع مدیریت پایدار پسماندهای سمی:

 

تولید پسماندهای سمی در اغلب کشورهای صنعتی روبه کاهش است ولی  در کشورهای در حال توسعه روند افزایشی دارد. دلیل  این امرعدم آشنائی و نبود تکنولوژی مناسب برای کم کردن میزان مسمومیت این مواد است.

در گذشته مشکلات اصلی در خصوص پسماندهای سمی این بود که صاحبان صنایع پسماندهای خطرناک خود را با آب رقیق می کردند و سپس روانه چاه های جاذب می نمودند، که پس از مدتی مواد سمی پسماندها به آب زیرزمینی راه پیدا می کرد و از این طریق وارد زنجیره غذائی موجودات زنده می گردید.

این روش در کشورهای صنعتی تا حدود بسیار بالائی کاهش داشته است.

علی رغم کاهش تولید پسماندهای سمی ، مقادیر زیادی از این زباله های خطرناک همچنان در آب، هوا و خاک رها می گردد و برای فائق آمدن بر این مهم لازم است:

1- فرهنگ سازی در جهت حساس کردن کارخانه داران اعم از دولتی و خصوصی در جهت بسیار خطرناک بودن پسماندهای سمی صورت پذیرد.

2- قوانین مناسب برای عدم رهاسازی این گونه زباله های خطرناک تدوین و اجراء گردد

بدین ترتیب، موانع در جهت مدیریت پایدار پسماندهای سمی عبارتند از:

1- نبود آگاهی کامل در خصوص اهمیت حفظ محیط زیست توسط صاحبان صنایع.

2- پی گیری منافع گروهی در قالب شرکت های دولتی و خصوصی.

3- نبود قوانین مناسب و پیش گیری و کنترل رهاسازی این گونه پسماندها.

مفهوم کلیدی:

 

 

 

 

 

 

مجموعه اقدامات انفرادی در جهت کاهش آلام  محیط زیستی با تکیه بر حذف و کم کردن پسماندهای سمی :

 

1- روغنهای کار کرده موتور خودروی خود را در محیط زیست رها نکنید، بلکه آنرا به شرکت های بازیافت تحویل دهید.

2- رنگ های اضافی حاصل از رنگ آمیزی خانه خود و حتی مواد سمی (آفت کش ها) را در آب و خاک سرازیر ننمائید، آنها را جمع آوری کرده و تحویل کارخانه بازیافت دهید.

3- از رنگ های احیاء و بازسازی شده استفاده کنید.

4- خانه و تجهیزات خود را با مواد رنگی غیر سمی و بر پایه آب رنگ آمیزی نمائید.

5- خیلی سعی کنید مصرف تمام کالا و محصولات را کاهش دهید، چرا که تمام فرآیندهای تولید منجر به رهاسازی زباله ها و ضایعات و پسماندهای سمی می گردند

6- از قوانین موضوعه محیط زیستی حمایت کنید، به سازمان محیط زیست اعتماد کنید و دستورالعمل های ابلاغی سازمان حفاظت محیط زیست را در خصوص کاهش، استفاده مجدد، بازیافت پسماندهای سمی، پشتیبانی نموده و تا حد امکان خود و دیگران  راتشویق نمائید تا دستورالعمل های محیط زیستی  را رعایت کنند.

7- هر قدر توان دارید، ضایعات و پسماندهای خود را بازیافت کنید.

8- از محصولات بازیافتی خریداری کنید.

9- از تمیز کننده های غیر سمی استفاده کنید.

مفهوم کلیدی:

 

زباله های جامد شهری:

 

جوامع انسانی، سالیانه تناژ بسیار بالائی، یعنی کوههای از زباله های جامد تولید می کنند، این زباله ها، ضایعات جامد(Municipal Solid Wastes) نام دارند.

کاغذ باطله، فلز قراضه و سایر اشیاء دور ریختنی از کارخانه ها، مغازه ها، مراکز حمل و نقل صنعتی و سایر، تشکیل دهند این گونه ضایعات هستند.

مردم کشورها به تناسب وضعیت زندگیشان، ضایعات و زباله تولید می کنند.

کشورهای ثروتمند چندین برابر کشورهای فقیر، دست به تولید زباله می زنند.

تولید زباله های جامد در جهان رو به افزایش است، تنها در سال 2003 میلادی هر امریکائی روزانه میزان بیش از 2 کیلوگرم زباله جامد شهری تولید نمود.

این میزان در کشورهای ثروتمند دیگر کم و بیش نظیر هم است، در عوض در کشورهای ضعیف و فقیر هر شهروند به میزان نیم کیلوگرم زباله جامد شهری تولید می کند.

این وضعیت بدین معنی است که ثروتمندان همواره سه برابر فقرا از مزایا و مواهب طبیعت و محیط زیست بهره برده و به همین میزان به محیط زیست و همه سامانه های زنده آن لطمه و خسارت وارد می کنند.

تحقیقات نشان می دهد ، زباله های تولیدی در کشورهای پیش رفته بیش از 50 درصد در محیط زیست دفن می گردد و 40 الی 45 درصد آن نیز بازیافت می شود.

وضعیت در کشورهای متوسط و فقیر بسیار فاجعه بار است، آنها علی رغم اینکه زباله کمتری تولید می کنند ولی فشار بیشتری بر محیط زیست وارد می آورند.

یعنی هم ثروتمندان و هم فقرا با حرص ولع هر چه بیشتر به دو دلیل بر پایه های حیات حمله می کنند.

ثروتمندان برای تجمع مواهب محیط زیستی و مصرف بی رویه آن و فقرا برای پر کردن شکم خود و ادامه حیات روزمره، بر خوراکیها و غیر خوراکیهای محیط زیست حمله ور می شوند. هر نفر در کشورهای ضعیف 500 گرم زباله تولید می کند، البته ثروتمندان این کشورها، به میزان متجاوز از 2000 گرم تولید زباله دارند.

میزان دفن این گونه زباله ها در کشورهای فقیر متجاوز از 90 درصداست و تنها 10 درصد زباله تولید شده بازیافت می گردد، لذا تخریب محیط زیست هم اکنون توسط همه کشورها اعم از صنعتی و غیر صنعتی تقریباً شبیه هم صورت می پذیرد، با این تفاوت که میزان تخریب توسط کشورهای صنعتی فراتر و بیشتر است.

 

بعنوان مثال، در ایران در سال 2012 میلادی 47000 تن زباله روزانه تولید گردید که از این میزان 92 درصد آن دفن و تنها 8 درصد بازیافت، کمپوست و مجدداً استفاده گردید. این وضعیت برای اقتصاد، مردم و محیط زیست فاجعه بار است.

بطور کلی عاملهای فراوانی در تولید زباله های جامد شهرهای جهان، نقش دارند، این عاملها عبارتند از:

1- جمعیت فراوان.

2- مصرف بیش از حد ،محصولات و مواد.

3- دوام و کیفیت پائین کالاها و خدمات.

4- میزان بسیار پائین بازیافت و استفاده مجدد.

5- نبود تعهدات اخلاقی محیط زیستی در جهت کاهش تولید زباله.

6- پراکندگی گسترده جوامع انسانی و در نتیجه منفک کردن انسانها و نبودن انگیزه کافی برای خرید محصولات بازیافتی.

7- ارزان بودن نسبی انرژی .

8- فراوانی زمین برای دفن زباله ها.

موارد فوق عواملی هستند که باعث بوجود آمدن فراوان زباله جامد شهری می گردند.

مفهوم کلیدی:

 

راه حل های پایدارکاهش تولید زباله های جامد شهری:

 

استراتژیهای کاهش زباله های جوامع شهری معمولاً در سه طبقه تقسیم بندی می شوند:

1- رویکردهای خروجی محور.

2- رویکردهای ورودی محور.

3- رویکردهای فرآیندی محور.

رویکردهای خروجی محور: در این روش، زباله ها پس از تولید و جریان گرفتن در جوامع انسانی، در معرض کنترل و کاهش حجم قرار می گیرند، مثلاً یا سوزانده        می شوند و یا در زمین پهناوری بصورت بهداشتی دفن می گردند.

رویکردهای ورودی محور: این روش برکاهش مواد ورودی تکیه دارد، اساساً فعالیتهای انجام می شود که میزان مواد ورودی در چرخه تولید – مصرف بنحو بیسابقه ای کاهش یابد.

بعنوان مثال، اگر تلاشها در جهت کاهش مصرف مواد و کاهش ضایعات با تکیه بر افزایش دوام محصول، متمرکز گردد در چنین حالتی میزان ضایعات تولیدی بنحوی گسترده ای کاهش می یابد.

رویکردهای فرآیندی محور: این رویکرد نیز برای ایجاد در ساخت یک جامعه پایدار بسیار ضروری است.

در این رویکرد ،مواد استفاده شده و محصولات تولید شده پس از نقصان گرفتن کیفیتشان با اعمال روشهای متعدد مهندسی، مجدداً بهبود یافته و در سیستم تولید  - مصرف قرار می گیرند و اساساً یک چرخه و حلقه بسته ای همانند حلقه هائی که در سیستم های اکولوژیکی طبیعی قرار دارد، ایجاد می گردد و بدین ترتیب چرخه بازیافت و استفاده مجدد محقق می شود.

این رویکرد مهمترین و اساسی ترین روشی است که به پیش گیری و کاهش گسترده ضایعات جامد شهری منجر می گردد.

 

 

مفهوم کلیدی:

 

 

استراتژیهای کهنه، غیر پایدار و سنتی به اصطلاح حذف زباله های جامد شهری:

در جهان امروز گسترده ترین روشی که برای برخورد با پسماندها و ضایعات جامد مدنظر قرار می گردد، در واقع استراتژی و رویکرد خروجی محور است.

یعنی انسان اجازه می دهد، ضایعات تولید گردد و سپس برای کنترل آن دست به کار می شود، معمول ترین روشهائی که امروزه برای کنترل و کم کردن اثر ضایعات بر محیط زیست اعمال می شود، عبارتند از:

1- سوزاندن.

2- دفن زباله های جامد معمولی.

این دو روش، کنترل های پس از تولید محصول نام گرفته اند.

این چنین روشها و رویکردهائی در ذات محیط زیستی، روشهائی بی دوام، بی قوام و بشدت ناپایدارند و در دراز مدت مشکلات عمده ائی برای اقتصاد، مردم و محیط زیست ایجاد می کنند.

مفهوم کلیدی:

 

 

رها سازی زباله ها در مکانهای ممنوعه و مناطق دفن زباله های جامد شهری:

در گذشته بسیاری از شهروندان شهرهای جهان برای خلاص شدن از دست زباله های روزانه ای که تولید می کردند، در اوایل یا اواخر شب این زباله ها را در خیابانها و مناطق غیر مجاز پرتاپ و رها می کردند.

به موازات رشد فرهنگ و خرد انسانی، از  یک طرف،و ایجاد مشکلات بهداشتی و شیوع امراض متفاوت از طرف  دیگر ،مجموعاً باعث گردید، عملیات ناشایست رهاسازی بدون قید و شرط، متوقف گردد.

با این توقف نسبی خطاکاری مردم و ظلم مضاعف به محیط زیست بتریج جوامع انسانی وارد مقوله ناپایدار دیگری تحت عنوان دفن  بهداشتی زباله های جامد گردیدند.

این روش هم اکنون در جهان معمول است و سالانه میلیاردها تن زباله از این طریق در دل محیط زیست محو می گردد. مکانیزم پنهان سازی  زباله ها بشرح ذیل است.

منطقه دور از آبادی یعنی با فاصله ای معقول از آب های سطحی و زیرزمینی آشامیدنی و دور از رودخانه ها و شهر های مسکونی، در نظر گرفته می شود، پس از مقداری کنده کاری ،انواع زباله های بیولوژیک و بعضاً غیره، در این منطقه آماده شده، رها گردیده و سپس با لایه ئی نازک از خاک پوشانیده می شود.

خاک ریزی برای جلوگیری از بو و هجوم حشرات به زباله است. اگر چه این روش دفن بهداشتی زباله ها ناپایدار است، ولی می شودتا حدودی از نظر محیط زیستی آنرا پذیرفت، در غیر این صورت گزینه مناسبی نیست که جایگزینی صورت پذیرفت، ولی در دراز مدت باید با رویکردهای بهداشتی – محیط زیستی پایدارتری، جایگزینهای لازم را صورت داد.

 

 

 

 

 

رها سازی زباله ها در اقیانوسها:

 

روش ناشایست و قابل سرزنش دیگری که امروزه در بعضی از کشورهای جهان برای پنهان کردن و از بین بردن زباله های جامد مدنظر قرار می گیرد در واقع رها سازی زباله های جامد در اقیانوسها(Ocean Dumping) است.

 

از گذشته دور اقیانوسها بعنوان مناطقی جهت رها سازی پسماندها و زباله های ویژه و معمولی توسط کشورهای ناآگاه از عواقب وحشتناک محیط زیستی این مواد خطرناک، مورد استفاده قرار گرفته اند.

 

پسماندهای سمی و حتی زباله های رادیواکتیو، توسط بعضی از کشورها در اقیانوسها رها سازی می گردد.

 

این روش فوق العاده مخرب حیات آبزی بوده و هزینه های سنگین محیط زیستی بر آن متحمل است.

 

سوزاندن: استفاده از زباله سوزها روش ناپایداری دیگری است که معمولاً  در کم کردن حجم زباله مور استفاده قرار می گیرد.

 

این روش علاوه بر اینکه دشمن هوای پاک بوده، حجم عظیمی از مواد سمی ، نظیر دی اکسین(Dioxin) و فلزات سنگینی همچون کادمیوم را برپیکره محیط زیست انسانی ترسیب داده و مشکلات عدیده بهداشتی برای انسان و سایر موجودات زنده بوجود    می آورد.

 

ممکن است عده ای فکر کنند که سوزاندن زباله های تر غذائی و انواع کاغذ، چون حجم زباله را بشدت کاهش و فقط تولید مقداری خاکستر می کند، مفید باشد، ولی غافل از آنند که این روش هوا، خاک و آب را آلوده کرده و مامن حیات وحش را نیز با مشکل مواجه می سازد.

بطور خلاصه، زباله سوزی در واقع محیط زیست سوزی است و یک سیستم ناپایدار مدیریت ضایعات را بر محیط زیست حاکم می کند.

 

مفهوم کلیدی:

 

 

 

گزینه های پایدار کاهش ضایعات و پسماندهای معمولی و سمی:

 

رویکردهای کاهش مصرف مواد از مبدا(ورودی)

در بررسی علل ریشه ئی مربوط به مشکلات محیط زیستی، به این نتیجه رسیدیم که برای کاهش آلام محیط زیستی باید به ریشه مشکل توجه کنیم و به اصطلاح آنها را از ریشه بخشکانیم.

بعنوان مثال، در مبحث مربوط به ضایعات جامد شهری همانند پسماندهای خطرناک و سمی، موثرترین روش و استراتژی پایدار، توجه جدی به کاهش میزان ومقدار مواد ورودی برای تولید محصول است، این استراتژی کاهش از مبدا یا کاهش ورودی ( Input Source Reduction) نام دارد.

سه استراتژی اصلی مربوط به کاهش از مبدا عبارتند از:

1- افزایش عمر یا دوام محصول که تضمین کیفیت محصول نام دارد. یعنی اگر محصولی با کیفیت عالی و طول عمر موثر ساخته شود، افزایش تقاضا برای خرید مجدد را کاهش داده و از این طریق کاهش های قابل ملاحظه ای در میزان مصرف انرژی، مواد و توقف ضایعات و پسماند ها بوجود می آید.

2- کاهش مقدار و میزان مواد در محصولات و بسته بندی آنها، یعنی هر میزان که از مواد کمتری برای تولید محصول و بسته بندی استفاده شود به همان میزان کاهش در تولید ضایعات بوجود می آید.

3- کاهش مصرف، هر اندازه تقاضا برای محصولات کمتر باشد و مردم بر اساس نیازهای واقعی شان از کالاها و محصولات استفاده کنند، کاهش ها ی قابل ملاحظه ای در ضایعات، انرژی، مواد اولیه و فرآیندهای تولید بوجود می آید، این مهم به نفع اقتصاد، مردم و محیط زیست است.

مفهوم کلیدی:

 

 

افزایش طول عمر محصول و ساختن محصولات با کیفیت:

محصولات با کیفیت بهتر و بالاتر و با دوام تر عمر طولانی تری داشته و متعاقباً ضایعات و پسماندها را کاهش می دهند.

تولید کننده گان و مصرف کننده گان با ساختن و خریدن محصولات با کیفیت نقش قابل ملاحظه ای در حفاظت از محیط زیست دارند(کاهش مصرف مواد، انرژی، ضایعات و پسماندها).

در خصوص کاهش مصرف مواد و منطقی کردن بسته بندی، هر اندازه که محصول ساخته شده کوچکتر و جمع و جورتر باشد، مواد کمتری مصرف کرده و به بسته بندی کوجکتری نیاز دارد، این بر هم فشردگی محصول و بسته بندی بنحو قابل ملاحظه ای بر کاهش میزان مصرف مواد و ضایعات و انرژی، اثر مثبت دارد.

کاهش مصرف مواد و محصول یه به عبارت دیگر صرفه جوئی در میزان مصرف یکی از موثرترین راههای کاهش تولید ضایعات و پسماند خواهد بود.

اگر هر نفر به اندازه نیاز خود از مواهب طبیعت استفاده کند و به تجمع و تمرکز ثروت توجهی نداشته باشد، همه چیز برای همه موجودات بصورت پایدار فراهم می گردد و از ناهنجاریهای معمول محیط زیستی نیز بنحو شگفت انگیزی کاسته می شود.

رویکردی سه جانبه بر اساس بازیافت، استفاده مجدد و کود سازی:

در همه سیستم های بیولوژیک حیات، همه ضایعات به مواد غذائی تبدیل و توسط سایر موجودات در همان سیستم یا سیستمی دیگر به مصرف می رسد.

به بیان بهتر، اساساً درطبیعت و سیستم های اکولوژیکی – محیط زیستی آن، ضایعات وجود ندارد. هر ماده ئی پس از مصرف دوباره به چرخه تولید – مصرف بازگشته و بدین طریق بازیافت(Recycling) حاصل میگردد.

این گونه است که همه سیستم های بیولوژیک – اکولوژیک پایدارند (Sustainable).

لذا ، اگر جامعه انسانی بخواهد، پایدار گردد، ناچار است که از سیستمهای اکولوژیک درس عبرت گرفته و به سمت  وسوی پایداری حرکت کند.

برای درس گیری از طبیعت، باید از بازیافت، استفاده مجدد و کودسازی بهره گیری نمائیم.

اولین بخش این رویکردسه جانبه، بازیافت (Recycling) است.

یعنی اینکه محصولات پس از استفاده و پایان عمر، تحت فرآیندهای ویژه ای قرار گرفته، تجزیه گشته و به مواد اولیه تبدیل می گردند و سپس برای استفاده مجدد عملیات فرآیندی دیگری بر آنها تحمیل گشته و به محصول تبدیل شده و مجدداً از آنها استفاده میشود.

برای محصولات و کالاهائی که قابلیت فرآیندهای پی در پی را نداشته باشند، با مکانیزمهای دیگری(بیولوژیک) تبدیل به کود شده و برای تغذیه خاک و حاصل خیزی آن و رشد گیاهان مورد استفاده قرار می گیرند، لذا این رویکرد سه جانبه عالی ترین نمونه درس گیری از طبیعت بوده و در سیستم انسانی کاربرد های فراوانی دارد.

مفهوم کلیدی:

گزینه استفاده مجدد(Reuse) :

استفاده مجدد یعنی برگرداندن محصولات و کالاهائی که قابلیت کارکرد مجدد و تعمیر دارند، این وسایل از افراد و خانواده ها به عنوان کالای دسته دوم توسط مال خرها، به بهای نازلی خریداری شده و پس از تعمیرات جزئی، مجدداً در چرخه استفاده قرار می گیرند.

از نظر محیط زیستی، این عملکرد عالی ترین نوع خدمت به محیط زیست است. چون مصرف مواد اولیه را کاهش داده و تولید ضایعات را هم متوقف می کند.

شاید این عملکرد از مقبولیت عمومی برخوردار نباشد و این مهم بدلیل عدم آگاهی شهروندان از چگونگی حفاظت از محیط زیست است، لذا باید در این خصوص فرهنگ سازی صورت گرفته و مردم نیازهای خود را با کمترین خسارت به محیط زیست، برآورده کنند.

در بحث بطری های شیشه ئی و استفاده مجدد از آنها ، با اندک عملیاتی از قبیل استرالیزاسیون و میکروب زدائی می توان بارها و بارها حتی ده بار از این بطری ها استفاده کرد و سایر موارد به همین ترتیب می توانند، برای مدتهای طولانی در چرخه استفاده مجدد قرار گیرند، این روش، اقتصاد، منابع طبیعی و محیط زیست را در وضعیت ایده ال بیولوژیکی خود قرار می دهد.

مفهوم کلیدی:

 

 

 

 

 

گزینه بازیافت(Recycling) :

در جوامع انسانی، بازیافت بدین معنی است که محصولات غیر قابل استفاده و مواد مربوط به آنها، برای تولید محصولات جدید به کارخانه داران برگشت داده می شود.

این مواد پس از جداسازی مجدداً وارد فرآیند تولید گشته و به محصولاتی جدیدی تبدیل  می شوند، از نظر محیط زیستی، بازیافت در جوامع انسانی فوق العاده با اهمیت و با ارزش است، چرا که منجر به حفظ منابع و مواد اولیه، ذخیره انرژی، کاهش ضایعات و توقف آلودگی محیط زیست می گردد.

بعنوان مثال، بازیافت کاغذ باطله، سالانه می تواند میلیونها درخت کهنسال را از قطع شدن نجات دهد. این مهم یعنی حفظ جنگل، حفظ حیات و در یک کلام حفظ محیط زیست تلقی میگردد.

 

مفهوم کلیدی:

 

گزینه کود سازی (Composting):

کود سازی بدین معنی است که مواد ضایعاتی عالی ناشی از فعالیت های بیولوژیک انسانی و حیوانی از قبیل، برگ درختان، علف ها، کاغذها و سایر مواد ارگانیک با خاک مخلوط شده و توسط کارخانه های تولید مواد غذائی موجود در خاک(باکتریها) تجزیه گشته و تحت عنوان کود برای حاصل خیزی خاکهای کشاورزی مورد استفاده قرار میگیرد.

با این روش حتی باغداران خرده پا می توانند، کود طبیعی مورد نیاز را برای باغات و زمینهای کشاورزی خود تهیه کنند.

این روش از نظر حفاظت محیط زیست و عملیات کشاورزی سالم، بسیار با ارزش بوده و حاصل خیزی خاک، تجدید پذیری آن و توقف آلودگی محیط زیست را بهمراه دارد.

مفهوم کلیدی:

 

منافع اقتصادی – محیط زیستی، بازیافت، استفاده مجدد و کودسازی:

واقعیت این است که استفاده کاراتر از مواد وابستگی انسان را به سوزاندن ضایعات و یا دفن بهداشتی آنها، بشدت کاهش می دهد و نیازهای مربوط به انرژی نیز بطرز بی سابقه ای پائین می آید.

این دو مقوله با هم بعلاوه کاهش مصرف مواد از مبدا، بازیافت، استفاده مجدد و کودسازی همگی حرکت بسوی یک اقتصاد فوق العاده پایدار و در عین حال محیط زیستی را به ارمغان می آورد.

با بازیافت و سایر موارد شغلهای بیشتری ایجاد و مردم لذت بیشتری از زندگی می برند.

این موضوع نه فقط برای محیط زیست بلکه  بر کاهش هزینه های آشکار و پنهان، اجتماعی و محیط زیستی اثرات بسیار مثبتی دارد.

 

زندگی بدون بر جای نهادن ضایعات ایده آل محیط زیست است.