تالیف: دکتر سلطانی نژاد

نام خدا

 

منابع آب/ حفظ و حراست از دارائیهای آب و اکوسیستم های آبزی جهان:

 

بنام خدا

 

منابع آب/ حفظ و حراست از دارائیهای آب و اکوسیستم های آبزی جهان:

مقدمه ای  در خصوص آب:

واقعیت این است، آبی که می آشامیم، آبی که خودمان را شستشو می دهیم، آبی که با آن پخت و پز می کنیم و آبی که ما در آن به تفریح می پردازیم و ً آبی که محصولاتمان را آبیاری می کنیم و نهایتا آبی که در کارخانه ها مورد استفاده قرار میدهیم، همه و همه از منابع خدادادی ئی تهیه می شوند که همه ما و سایر پدیده های حیات از ان منتفع می گردند.

فراوانی یا نبود آب در یک منطقه ، اساساً تعیین کننده حیات در آن ناحیه است، هر چه در یک مکان آب فراوانتر باشد، آن منطقه ثروتمند تر، شاداب تر، با نشاط تر و حاصل خیز تر خواهد بود.علی رغم اهمیت آشکار آب، برای انسان و همه موجودات زنده دیگر، متاسفانه این آب به انحاء گوناگون، توسط صنایع، کشاورزی، و سایر سیستمهای زیاد دیگری بطرز احمقانه ای ضایع و آلوده میگردد.

لذا برای اینکه بصورت پایدار و در روی این کره خاکی زندگی کنیم، باید بنحو شایسته تری بر منابع آب مدیریت کرده و آنها را حفاظت نمائیم.

در این بخش از مباحث، ذیل بتفصیل مورد کنکاش قرار خواهد گرفت:

1- اجزاء مدیریت پایدار منابع آب.

2- مشکلات مربوط به دست یابی به آب و نحوه حل آنها.

3- سیلاب و طرق کاهش آن .

4- اکوسیستم های آبزی شامل تالابها، رودخانه ها و اقیانوسها همراه با نحوه حفاظت، ابقاء و احیاء آنها.

در خصوص آلودگی آب در بخش بعدی توضیح خواهم داد، هدفم از طرح مباحث فوق، پیدا کردن راههای جدیدی برای ایجاد طرق موثر و معتبر تر اقتصادی به منظور بر آورده کردن نیازمندیهای حال حاضر منابع آب و تامین نیازهای مربوط به آن در آینده است.

قبل از اینکه به مباحث فوق بپردازیم، چرخه هیدرولوژیک را توضیح می دهم.

 

چرخه آب (Hydrology) در محیط زیست:

آب بخش مهمی از شبکه گسترده بازیافت منایع طبیعی کره زمین است و از نظر علمی و محیط زیستی چرخه هیدرولوژیک

( Hydrological cycle) یا چرخه آب (Water Cycle) نام دارد.

این چرخه بطرز شگفت انگیزی و بدون هیج وقفه ای، شب و روز آب را بدون هیج گونه هزینه ای، جمع آوری، پالایش و در سرتاسر کره زمین توزیع می نماید.

اب در طول مسیری که در چرخه طی می نماید، انسانها و سایر موجودات زنده کره زمین را سیراب می گرداند. عملیات پردازش و پالایش عمدتاً به واسطه تبخیر(Evaporation) و ترسیب (Precipitation)بوقوع می پیوندد.

فرآیند تبخیر زمانی صورت می گیردکه قطرات آب از سطح آبها(آشامیدنی، دریا و دریاچه ها) ،خاک و گیاهان متصاعد شده و در هوا معلق می گردند.

هنگامیکه مولوکولهای آب سطوح را بگونه فوق ترک می کنند، تمام ناخالصیها را بر جای گذاشته و لذا، آب تبخیر شده عاری از هر نوع آلودگی است و تا زمانیکه با آلاینده های جوی ناشی از فعالیتهای انسانی و منابع طبیعی، آلوده نگردد، خالص است.

تبخیر نه تنها آب را از آلودگی عاری می کند، بلکه عملیات بیولوژیکی مهمی را نیز بر عهده دارد.

مثلاً در گیاهان، تبخیر از برگها، آب و مواد غذائی محلول را از ریشه ها به ساقه ها منتقل می کند و بدین ترتیب سلولهای گیاهی براحتی تغذیه می شوند. آب تبخیر شده در سطح برگها نیز انرا به مویرگهای باریک گیاهی می رساند. دقیقاً مانند نوشیدن شیر از لیوان با چوب نی، از دست رفتن آب بصورت تبخیر از برگها، تعریق (Transpiration) نام دارد. از دست رفتن آب از خاک و برگها، تبخیر – تعریق

( Evapo-trnspiration) نام گرفته است.

تبخیر در حیوانات نیز فوق العاده سودمند است، مثلاً در انسان، آبی که در ایام تابستان و روزهای گرم از پوست تبخیر می گردد. به ما کمک می کند که از گرمای بیش از حد در امان بمانیم.

در جو نیز آب بصورت ذرات ریزی معلق است که بخار آب نام دارند. گرچه ما از وجود این ذرات معمولاً آگاه نمی شویم ولی براحتی می شود این ذرات را در یک روز سرد و یا گرم، مشاهده نمود. مثلاً در زمستان این ذرات و قطرات آب روی پنجره نمایان می شوند و در تابستان رطوبتی که درلایه خارجی لیوان پر از یخ قرار دارد نمایان می گردد.

میزان رطوبت اتمسفر(هوا) به دو صورت قابل بیان است.

1- یک رطوبت مطلق یعنی مقدار گرم(gr)آب در یک کیلوگرم از هوا. اگر یک نمونه هوا بگیرید و آب را از آن خارج نمائید، آب خارج شده رطوبت مطلق است.

2- صورت دیگر میزان رطوبت، در واقع رطوبت نسبی است. میزان رطوبت موجود در هوا در مقایسه با میزان رطوبتی که هوا می تواند آنرا در خود نگه داشته تا به حالت اشباع برسد رطوبت نسبی نام دارد. در هر درجه حرارت ، اگر میزان رطوبت نسبی 100% باشد، در این حالت هوا، فراتر از نقطه اشباع قرار میگیرد، در چنین حالتی، ابرها، دود، مه، ذرات آب، شکل می گیرد. یعنی بخار آبی که قابل رویت است. آب تبخیر شده نهایتاً با مکانیزم ترسیب به زمین بر می گردد.

بدین ترتیب چرخه هیدرولوژیکی بدون وقفه در طول تاریخ زمین یعنی تا قیام قیامت به کار خود ادامه داده و اب رادر اختیار همه سامانه های زمین قرار میدهد..

چگونگی انجام این مکانیزم بقرار ذیل است.

در یک روز گرم تابستان، خورشید زمین را گرم می کند و این عمل باعث تبخیر آب در سطوح مختلف(خاک، گیاه، اقیانوس و غیره) می گردد، سپس هوای گرم مرطوب به هوا(جو) می رود، در آنجا به خاطر کاهش فشار اتمسفری، هوا نیز گسترش می یابد، (پهن میگردد) با گسترش یافتن هوا، سرما بر آن حاکم می گردد و سرد شدن، رطوبت نسبی هوا نیز افزایش می یابد هنگامیکه توده هوا به نقطه اشباع رسید، در چنین حالتی، ابرها شکل می گیرند.

دقیقاً همین پدیده زمانیکه هوای مرطوب توسط سلسله کوه ها بالا می رود نیز شکل می گیرد. و قتی رطوبت نسبی کمی بیشتر از 100% باشد، ابرها بوجود میایند.

با شکل گیری ابرها، مولکولهای آب با تشکیل قطرات معلق مختلف کوچکی را بوجود می آورند، این حالت را هسته های تغلیظ (Condensation Nuclei) در هوا می نامند.

این هسته ها بصورت مداوم در اتمسفر وجود دارند و ممکن است در شکل نمک دریا، ذرات و گرد و خاک کارخانه ها، نیروگاهها و خودروها باشند.

ابرها و دود و مه در هر سانتی متر مکعب هوا، دارای صدها هسته تغلیط می باشند. در مناطق حاره ائی و نیمه حاره ای این ذرات بهم چسبیده و شکل قطرات باران را بخود می گیرند، بیش از یک میلیون از این قطرات باید وجود داشته تا آنها بتوانند تغلیظ شده و یک قطره منفرد باران را بوجود آورند.

بعضی شواهد دلالت براین دارد که فعالیت الکتریکی ابرها، ممکن است باعث افزایش بهم پیوستن قطرات گردد و اگر چنین باشد مقدمات تشکیل قطرات باران افزایش می یابد.

در اقلیم های معتدل و قطبین، درجه حرارت هوا در ابرها غالباً پائین تر از نقطه یخبندان است، حتی در ماههای گرمتر سال این وضعیت وجود دارد، در نتیجه این فرآیند، کریستالهای بسیار زیر یخ در ابرها شکلمی گیرد و زمانیکه آنها به توده بحرانی مورد نظر برسند، بارش بصورت برف آغاز می گردد. دانه های ریز برف معمولاً در بهار، تابستان و پائیز به محض اینکه از آسمان نازل شوند به قطرات باران تبدیل می گردند، بادها توسط جریان انرژی خورشید تولید می شود و ابرها بر بادها سوار شده و همراه آنها حرکت می کنند و بدین ترتیب رطوبت خود را در شکل باران و برف و سایر اشکال نزولات جوی بر سطح زمین رسوب می دهند، این پدیده را (Precipitation) می نامند.

 

نزولات جوی سرانجام به دریاچه ها، رودخانه ها، اقیانوسها و زمین سرازیر می شوند.

سالیانه بصورت میانگین نزولات جوی در سیاره زمین سرازیر گشته و همه جنبه های حیات را سیراب می گرداند. 97% آبهای سیاره زمین در اقیانوسها جای گرفته و فقط 3% از کل آبهای کره زمین آب شیرین است، از این 3% ، 99% در یخ های قطبی، سایریخچالها و در عمق زمین بلوکه شده است کهغیر قابل دست رس میباشد. فقط 003%، برای استفاده های انسانی در دست رس است.

مفهوم کلیدی:

 

آب یک منبع تجدید شونده است، به کمک انرژی خورشیدی، پالایش شده و در چرخه هیدرولوژیک توزیع می گردد. اگر چه زمین مملو از آب زیادی است، ولی فقط بخش بسیار کمی از آب سیاره در اختیار استفاده های انسانی است، این واقعیتی است که مدیریت خردمندانه منابع آب را طلب می نماید.

 

 

مسائل مرتبط با عرضه و تقاضای آب:

در مطالعه مربوط به علوم محیط زیست مسائل مربوط به آب از اهمیت فراوانی برخوردارند. لذا در این بحث می کوشم تا مسائل مرتبط با عرضه و تقاضای مربوط به آب را بنحو مطلوبی تشریح نمایم، ابتدا در خصوص کاهش های مربوط به آب و یا کمبود آن و اثرات مترتب بر تهیه آب برای مردم جهان را تشریح خواهم کرد.

قبل از اینکه وارد این بحث شوم، مقداری راجع به اینکه آب در دست رس از کجا می آید و چه کسان یا موجوداتی از آن استفاده می کنند توضیح می دهم.

آب موجود از کجا می آید وچه کسانی آنرا مورد استفاده قرار می دهد؟

جمعیت انسان هرساله مقدار بسیار زیادی آب شیرین را از دریاچه ها، نهرها و رودخانه استحصال می نمایند.

تقریباً 70% از این آب برای استفاده کشاورزی و تولید محصولات دامی مورد استفاده قرار می گیرد، 20% مورد استفاده صنعتی قرار می گیرد و 10% بصورت اهلی (استفاده های انسان)از آب استفاده می کنند.

این استفاده کشور به کشور فرق می کند، پس کشاورزی اولین استفاده کننده، صنعت دومین و استفاده های انسانی در رتبه سوم قرار دارند.

مفهوم کلیدی:

 

کشاورزی و صنایع استفاده کننده های اصلی آب هستند، اغلب آبها از منابع آبهای سطحی، همانند رودخانه ها، نهرها و دریاچه ها تهیه می گردند.

 

 

کمبود آب:

اگر چه کره زمین ذخائر آب شیرین قابل قبولی دارد، ولی کمبود آب شیرین امروزه در جهان یک بحران است و تقریباً اکثر کشورها آنرا تجربه کرده اند، پیش بینی می شود تا 2025 میلادی مردم زیادی در سرتاسر سال از کمبود آب رنج ببرند.

تخمین زده اند ممکن است تعداد افرادی که در سالهای آینده از این کمبود رنج خواهند برد، متجاوز از سه میلیارد نفر باشند، این کمبود هم اکنون روزانه 434 میلیون نفر است(2013).

اثرات کمبود اب برای انسان ویرانگر است و در کشورهای توسعه نیافته، زنان کیلومتر ها به دنبال آب پیاده روی می کنند. آنها غالباً 25 کیلومتر را برای بدست آوردن آب طی طریق می کنند، تازه این آب را هم که بدست می آورند ممکن است از نهرها و رودخانه های آلوده باشد.

براساس اطلاعات سازمان بهداشت جهانی

(World Health Organization) از هر 5 نفر انسان در کشورهای توسعه نیافته تعداد 3 نفر به آب آشامیدنی سالم و عاری ازمیکروب، دست رسی ندارند. عده زیادی فکر می کنند که جهان در حال عاری شدن از آب شیرین است و می گویند، وضعیت تهیه آب همانند روش تهیه آن در تمدنهای باستانی شده است.

همانگونه که در اول این بخش توضیح دادم آب یک منبع قابل تجدید است، و بصورت مداوم توسط چرخه هیدرولوژیک بازیافت می گردد.

بطور بسیار جالبی سالانه مقدار کافی آب شرب از طریق نزولات جوی بر سینه زمین ساری و جاری می گردد.این میزان به تناسب مناطق اقلیمی مختلف، متفاوت است و از 25 سانتی تا 250 سانتی متر متغیر میباشد، بدین معنی که در بیابان معمولاً 25 سانتی متر می بارد، و در مناطق حاره ای بارانی تا 250 سانتی متر نیز بارش داریم.

مردمی که در مناطق بیابانی زندگی می کنند، مقدار بسیار کمی از نزولات جوی را دریافت می نمایند و لذا غالباً از کمبود آب رنج می برند.

کمبود آب به واسطه نیامدن باران اتفاق می افتد و در مناطق خشک و نیمه خشک بسیار معمول است، ولی اگر در منطقه بارانی کمبود آب وجود داشته باشد، این مسئله غیر معمول و باید علت آن را در جاهای دیگری جستجو کرد.

امر مسلم این است که با افزایش جمعیت انسان، کاهش و کمبود آب شدیداً احساس می شود و تقاضای آب برای کشاورزی، صنعت و استفاده های شخصی بطرز قابل ملاحظه ای بالا رفته است.

اعتقاد بر این است که تا سال 2050 میلادی، میزان آب موجود برای هر نفر تا 74% کاهش خواهد یافت و عده ای معتقدند، حتی وضعیت بدتر خواهد شد.

 

 

 

مفهوم کلیدی:

 

کمبود اب به معنی واقعی کلمه در هر جائی از جهان مشهود است، این کمبود بیشتر در مناطق خشک و نیمه خشک جهان وجود دارد و هرجا که نزولات جوی کمتر از حد معمول باشد، کمبود بیشتر احساس می شود، البته در مناطقی از جهان که تقاضا و مصرف آن بیش از حد معمول باشد و عرضه آب با مشکلاتی همراه گردد، کمبود آب نیز محسوس می گردد. بطور کلی هنگامیکه تقاضای آب بیشتر از عرضه آن باشد، کمبود حادث می شود، رشد جمعیت، توسعه کشاورزی، تقاضای بخش صنعت برای آب بیشتر، باعث کمبود آب شده و حتی وضعیت را در سالهای آتی بدتر هم خواهد کرد.

 

 

خشک سالی و کمبود آب:

خشکسالی نیز بنحو بسیار گسترده ای در کمبود آب مشارکت دارد.

هنگامیکه نزولات جوی در یک دوره 21 روزه فصول باران زیر 70% باشد، در چنین حالتی خشکسالی اتفاق می افتد.

در یک خشکسالی شدید، جریان رودخانه ها و نهرها کاهش یافته و سطح آب دریاچه ها نیز پائین می آید و در بعضی مواقع جریان آب در نهرها کاملاً متوقف می گردد.

در چنین حالتی آب برای آبیاریهای کشاورزی، استفاده در تولیدات صنعتی و استفاده شخصی دچار بحران و کاهش گردیده و بطور کلی کلیه سامانه های حیات موجودات زنده، مثل حیات وحش، محصولات کشاورزی، موجودات آبزی در تنگنا قرار می گیرند، خشکسالی باعث آتش سوزی نیز می گردد. سفره های آبهای زیر زمینی نیز کاهش می یابند.

شما احتمالاً در طول زندگی خود با خشکسالیهائی روبرو شده اید و اثرات مربوط به کاهش و کمبود آب را تجربه کرده اید، البته پاره ای از خشکسالیها در ردیف حوادث طبیعی قلمداد می شوند و به علل مختلف جوی و اقلیمی مربوط می گردند، ولی این نکته را نیز باید در نظر گرفت که فعالیتهای انسانی می تواند باعث بروز خشکسالی گردد.

مثلاً ، چرای بیش از حد و جنگل زدائی باعث کاهش نزولات جوی در مناطقی که در جهت وزش باد قرار دارند، می گردد. بعنوان مثال آتش سوزیهای ویرانگری که در سال 1999 در اندونزی و کشورهای همسایه بوجود آمد، عمدتاً بخاطر جنگل زدائی بود که به واسطه خشکی جنگل های سالم مجاو راین این کشور بوجود آمده بود.

مفهوم کلیدی:

 

خشکسالیها تا حدودی طبیعی است ولی ممکن است فعالیتهای انسانی مانند جنگل زدائی، چرای بیش از حد و آلودگی باعث خشکسالی گردد. خشکسالیها منابع آب را کاهش داده و مشکلات بارز اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی ایجاد می کنند.

 

 

اثرات نامطلوب سیستمهای تامین آب:

اینکه کمبود آب مشکلات جدی بوجود می آورد، بلاشک است .اما قبل از اینکه آب را برای برآورده کردن نیازهایمان توسعه دهیم، باید با دقت هر چه تمامتر سیستمهای تهیه آب و اثرات آن را مورد مطالعه قرار دهیم.

چنین درکی از مسائل ومشکلات، ما را در یافتن راههای بهتر و پایدارتری در جهت تامین نیازمندیهایمان یاری می نماید.

بخوبی می دانیم که آب از دریاچه ها، رودخانه ها و نهرها برای تامین نیازمندیهای انسانی استحصال می گردد.

مثلاً در مورد استحصال آب از دریاچه، معمولاً آب توسط لوله های نزدیک به ساحل- از دریاچه به داخل سیستمهای تصفیه آب پمپاژ میگردد و پس از تصفیه و کلریناسیون(Chlorination)، از طریق لوله های زیرزمینی برای استفاده کنندگان توزیع میشود.انسان رودخانه ها و نهرها را معمولاً با عملیات ایجاد سد، مهار کرده و بدین ترتیب آب را در طول سال ذخیره مینماید تا بتواند انرا بصورت مداوم و بر اساس نیاز تصفیه و گندزدائی نموده و سپس بین مردم توزیع نماید.

در بعضی از مناطق برای استحصال آب به منظور تصفیه از چاه نیز استفاده می شود. اگرچه اغلب ما براحتی آب را در اختیار داریم، ولی واقعیت این است که این اب با هزینه ها و سختی های فراوانی قابل شرب می گردد، و این سیستم تامین آب اثرات نامطلوب فراوانی بر محیط زیست دارد.

مفهوم کلیدی:

 

آب شرب از یک سیستم گسترده و پر هزینه در اختیار انسان قرار می گیرد که اثرات مخربی بر محیط زیست دارد. درک سیستمهای تامین اب و اثرات آنها بر محیط زیست به ما کمک می کند که یک سیستم تامین پایدار آب را طراحی کنیم.

 

 

و اما اثرات:

استحصال معمول اب، بعنوان یک قاعده عمومی، اثرات کمی بر محیط زیست دارد .

ولی زمانیکه تقاضا بیش از حد معمول گردد، اثرات نامطلوب بر محیط زیست آشکار میگردد.

مسئله مهمی که اینجا مطرح است، اساساً این است که اکثر آبهائی که از نهرها و چاهها برای استفاده انسانی استحصال شده است، هرگز به منبع اصلی خود باز نمی گردد، یعنی در چرخه قرار نمی گیرد.

مثلاً 80% آبهای کشاورزی که برای محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد، تبخیر می شود و به همین ترتیب جریان رودخانه ها در طول سال پائین است.

کاهش جریان رودخانه، تخریب گونه های آبزی و بی انگیزه کردن فعالیتهای تفریحی از جمله اثرات استحصال بیش از حد آب از ذخائر آبی قلمداد می شود.

تخریب جایگاههای گونه های آبزی و غیر آبزی مخصوصاً در تالابها و از بین رفتن آنها نیز اثر مخرب دیگری است که ناشی از استحصال فراوان آب از منابع آبی است.

امروزه استفاده بیش از حد آبهای زیر زمینی در سرتاسر جهان باعث شده است که چاههای آب کاملاً ته کشیده و خشک گردند و از این بابت کشاورزان ضررهای هنگفتی متحمل شده اند.

لذا استحصال آب از آبهای زیر زمینی سریع از اینکه آن آبها بتوانند تجدید شوند منجر به خسارات بسیار فراوانی در محیط زیست می گردد.

یکی از تبعات وحشتناک برداشت آب بیش از حد از سفره های آب شیرین در واقع، مخلوط شدن آب های زیر زمینی شیرین با آبهای شور است. (Salt Water Intrusion) یعنی حرکت آب شور از چاههای آبی دریائی به آب شیرین که در این صورت آب شور، چاههای آب شیرین را آلوده کرده و این منابع با ارزش آبی را از بین می برند.

استخرها، برکه ها و نهرها نقطه تلاقی چاههای آب زیر زمینی و سطح زمین هستند. اکثر مردم فکر می کنند که یک استخر آب زیر زمینی است که از دل زمین بیرون آمده است و به خاطر این ارتباط از این آبی(استخر) به مقدار بیش از حد برداشت می کنند، البته تا زمانیکه به خشکی گراید و کاملاً از بین برود، در صورت تخریب این مکان با ارزش ماهی ها، حیات وحش و مناطق تفریحی بشدت آسیب می بینند.

لذا، آب زیرزمینی بسیار مفید است زیراکه، خلل و فرج خاک را پر کرده و زمین بالای چاه آب را مستحکم نگه می دارد و بنابراین هنگامیکه آب بیش از حد از این چاهها استحصال گردد، خاک فشرده شده و ایجاد فرورفتگی(Sink) در آن نمایان می گردد.

این فرآیند گودالی شدن عمیق(Subsidence) خاک نام گذاری گردیده است.

مفهوم کلیدی:

 

استحصال بیش از حد از آبهای سطحی باعث می گردد که نهرها و رودخانه تهی از آب شده و خشک گردند، در چنین حالتی اثرات نامطلوب گسترده ای بر حیات وحش بوجود می آید. استحصال بیش از حد از آبهای زیرزمینی مشکلات محیط زیستی زیادی را ایجاد می کند، از جمله تخریب سطوح آبهای سطحی که مرتبط با آبهای زیرزمینی هستند صورت می پذیرد و در مواقعی باعث می گردد که در خاک گودالی عمیق ایجاد گردد و خاک را برای فعالیت محیط زیستی، از بهره وری می اندازد.

 

اثرات نامطلوب سدها و استخرهای ذخائر آب:

بدلیل اینکه جریان در رودخانه ها و نهرها در فصول مختلف سال متفاوت است، لذا مسئولین شهرها، غالباً سدهائی را به منظور نگهداری آب ایجاد نموده و نهرها و رودخانه ها را به آن هدایت می کنند تا بتوانند از این طریق در طول سال شهر ها را تامین آب نمایند.

البته این آب مورد استفاده کشاورزی، صنعتی و آشامیدنی قرار می گیرند. در بعضی از موارد آب پشت سدها برای تولید برق مورد استفاده قرار می گیرد.

در هر صورت سدها ذخائر عظیمی از آب هستند که مجموعه ای از خدمات را(از قبیل تفریحات سالم، اسکی روی آب، ماهیگیری، قایق سواری و نهایتاً کنترل سیلاب) در اختیار انسان قرار می دهند.

سدها علاوه بر منافع بیشمار اقتصادی و اجتماعی که دارند می توانند بصورت بلقوه اثرات خطرناکی را بر محیط زیست تحمیل نمایند. شدید ترین صدمات و خطرات، نصیب حیات وحش و ماهیان آبزی می گردد. در صورت سیلابی شدن، ماهیها را از بین برده و تولید مثل آبزیان را دچار اختلال می نماید. بر مهاجرت آبزیان اثر سوء گذاشته و مزاحمت هائی دیگری نیز ایجاد می کنند. سدها نیز بر محل سکونت سایر گونه های حیات از علف خوران و گوشت خوران اثر نامطلوب دارند، ساختن جاده ها و ایجاد سرو صدا نیز بر مزاحمت های حیات وحش می افزاید. سدها بر فعالیت اقتصادی و انسانی نیز اثر می گذارند، سدهای جدید می توانند بر وضعیت تفریحاتی رودخانه نیز اثر نامطلوب داشته باشند.

مفهوم کلیدی:

 

سدها ذخائر جمع آوری آب بوده و منافع فراوانی را برای انسان در بردارند. سیلاب را کنترل کرده و کمبود آب نیز از این طریق جبران می گردد، اما سدها اثرات فوق العاده نامطلوب نیز بر مردم، حیات وحش و اقتصاد دارند مثلاً گونه های مفید بومی ماهیها را از بین می روند، مسیرهای مهاجرت ماهیها را مسدود می نمایند، سرزمین های کشاورزی و جایگاه حیات وحش را دچار سیلاب می کنند، باعث آوارگی مردم می شوند، فرصت های تفریحی را بر باد فنا می دهند، جریان مواد غذائی را کاهش می دهند، کیفیت آبهای شیرین را در رودخانه ها و نهرها تغییر می دهند. و نهایتاً تمام سدها از عمر کوتاهی برخوردارند و پس از مدتی مملو از رسوبات گردیده و کارائی خود را از دست می دهند .

 

 

 

ایجاد سیستمهای پایدار تامین آب:

خوشبختانه امروزه در مناطق زیادی از جهان راههای متعدد و فرواوانی برای سیستم های موجود تامین آب و استفاده پایدار از آن وجود دارد.

تغییراتی که باید در جهت پایداری این سیستم بوجود آید اساساً نیازمند تغییر رفتار و تکنولوژی است، امروزه اکثر تکنولوژیهای ذخیره آب ارزان بوده و براحتی قابل نصب می باشند و بدین لحاظ منافع فراوانی نصیب جامعه، مردم، اقتصاد و محیط زیست می گردد.

لذا اصول عملیاتی پایداری برای تغییر و دوباره سازی سیستمهای تامین آب ، راهنمائیهای سودمندی را در اختیار ما قرار می دهند.

 

مفهوم کلیدی:

 

برای پیش گیری از کمبود آب در آینده، انسان نیازمند یک خط مشی پایدار آب و استراتژی مدیریتی است که بر پایه اصول عملیاتی پایداری استوار است، این اصول ، حفاظت، بازیافت، احیاء، تثبیت و تعدیل جمعیت نام گذاری شده اند.

 

 

 

1-تثبیت و تعدیل جمعیت انسان در سیاره زمین/حفاظت پایدار آب:

با توجه به میزان محدود آب شیرین در دست رس برای انسان و اهمیت نهرها و رودخانه با جریان آزاد و به منظور ابقاء و تداوم حیات، ایجاد یک سیستم پایدار تامین آب، نیازمند اقداماتی است که منجر به تثبیت و تعدیل جمعیت جهان گردد.

مخصوصاً در مناطقی از جهان که با کمبود شدید آب روبرو هستند حتی کنترل رشد جمعیت ضروری است.

این مناطق براحتی قابل شناسائی است و عمدتاً در آسیا و افریقا و مناطق بیابانی جهان را شامل می گردند، البته توجه بیشتری باید به نحوه ساخت و توسعه مجتمع های مسکونی جدید گردد، چرا که این ساخت و سازها نباید مانع تزریق طبیعی نزولات جوی به آبهای زیرزمینی گردد.

به عبارت دیگر یک توسعه معتبر اکولوژیکی و مطالعه اثرات توسعه بر پایداری آب بسیار ضروری است.

مفهوم کلیدی:

 

برای ایجاد یک سیستم پایدار تامین آب در جهان، باید اقداماتی در جهت تثبیت و تعدیل جمعیت صورت پذیرد. و مطابق با ظرفیت برد محیط زیست در خصوص تامین آبهای شیرین اقدامات ساماندهی گردد.

 

 

 

2-حفاظت آب/ استفاده مطلوب و بهینه از آب و جلوگیری از هدر روی آن:

سالهاست که در جهان، بدلیل کمبود آب در نتیجه استفاده بیش از حد از آن، انسان آنرا از دریاچه ها، رودخانه ها، نهرها و چاه ها پمپاژ کرده و برای مصارف کشاورزی، صنعتی و آشامیدنی ، در اختیار میگیرد.

لذا، نظر به هزینه بالای استحصال آب و نگرانیهای عمده محیط زیستی، بایستی تمرکز جدی در جهت استفاده مطلوب و بهینه از آن بوجود آید و یکی از منافع بیشمار، حفاظت از آب در واقع می تواند در دست رس قرار دادن آب بدون ایجاد سد و با هزینه پائین صورت پذیرد که به نوبه خود منافع فراوان محیط زیستی را نیز در بر دارد.

بدلیل مصارف بالای آب در بخش های کشاورزی و صنعتی لازم است اولویت ها در این قسمتها متمرکز گردد.

یکی از روشهای حفاظت آب و استفاد بهینه از آن در مصرف کشاورزی، آبیاریهای قطره ای و لوله کشی در پای ریشه گیاهان است. این نوع از آبیاری 90% آب را بصورت کارا مورد استفاده قرار می دهد و هدر روی آن فوق العاده پائین است.

حفاظت در بخش صنعت، با طراحی مجدد فرآیندهای موجود و در اختیار گرفتن امکانات مربوط، با وضعیتی بسیار کارا و با کیفیت میسر است.

مثلاً استفاده از آب در نیروگاههای برقی که با آب خنک می شوند را می توان از برجهای خنک کننده خشک(Dry cooling tower) که آب را به 4/1 کاهش می دهد، استفاده کرد.

اقدامات مشابهی در جهت حفاظت آب در صنعت در شهرها و مراکز صنعتی نیز می توان انجام داد.

اقدامات انفرادی مهمی را نیز می توان در جهت حفاظت از آب و استفاده بهینه از آن در منازل مسکونی و استفاده های شخصی نیز انجام داد، مثلاً با انجام روشهای بسیار ساده و پر منفعت می توان کاهش قابل ملاحظه ای در استفاده های شخصی از آن داشت، نصب شیر دوش های قابل کنترل و پاشش پودری آب در مقایسه با شیردوشهای قدیمی می تواند 70% کاهش آب را میسر گرداند.

نصب این گونه دوشها، صرفه جوئیهای فراوانی را در بر دارد، اگر بتوان همه خانه های مسکونی را بدین طریق مجهز نمود، حجم عظیمی از آبهای قابل مصرف ذخیره میگردد.

 

 

 

مفهوم کلیدی:

 

حفاظت آب باید با روش های متعدد سودمندی که با هزینه موثری همراه باشد، مدنظر قرار گیرد. روشهای حفاظت آب در کشاورزی فوق العاده موثر بوده و میزان مصرف را کاهش می دهند، روشهای کم کردن مصرف شخصی نیز می توانند سالانه میلیونها لیتر آب را در ذخیره نگه دارند.

 

 

مجموعه اقدامات انفرادی در جهت حفاظت از آب در مناطق مسکونی:

1- دوشهای کوتاه بگیرید.(در حمام زیاد توقف نکنیم)

2- هنکامیگه صابون، شامپو می زنید، شیر آب را ببندید.

3- دوشهای کم مصرف که آب را بر طبق نیاز پاشش می دهند، نصب کرده و استفاده کنید.

4- هنگامیکه مسواک می زنید یا زیر ریش تان را تنظیم می کنید، شیر آب را ببندید.

5- از آب سرد یخچال استفاده کنید و برای اینکه آب شیر را سرد کنید، آنرا باز نگه ندارید.

6- باغچه و باغتان را با رعایت موارد مربوط به حفاظت آب، آبیاری کنید، یعنی اینکه صبح زود یا اوائل شب آبیاری را انجام دهید، چون در این مواقع میزان زیادی از آب صرفه جوئی می شود و هیج گونه تبخیری در کار نیست.

احیاء و نگهداری سرزمین های مرطوب و آبراهه ها به منظور حفاظت و افزایش منابع تامین آب در جهان:

کم کردن آهنگ رشد جمعیت و حفاظت از آب، سنگ های بنای اصلی یک سیستم پایدار آب می باشند، اما روشهای دیگری نیز وجود دارند که در نگهداری و حتی توسعه منابع آب و همزمان به حفاظت از محیط زیست، کمک می کنند.

روشهای ساده، جالب و معمول عبارت است از احیاء پوشش گیاهی در کناره آب راهه ها با کاشت مجدد جنگل ها و احیاء علف زارها از جمله این روشها هستند.

بعنوان مثال، کاشت مجدد درختان، رسوبات را از نهرها و رودخانه و ذخائر آب، کاهش داده و طول عمر این ذخائر آبی را افزایش می دهند. با انجام عمل فوق نه نتها تناژ تخلیه رسوبات در منابع آب کاهش یافته و منافع اقتصادی فراوانی حاصل میگردد بلکه اب فراوانی نیز ذخیره میگردد.

بعنوان مثال، حفظ و حمایت از موجودات آبزی نظیر ماهیها که خود یک منفعت بلند اکولوژیکی دارند، محقق گشته و نیز بدلیل پوشش علفی ایجاد شده، از سیلاب جلوگیری می شود و در نتیجه نفوذ آب به داخل میسر می گردد که به نوبه خودباعث افزایش آب سفره های زیر زمینی می گردد.

لذا، احیاء، ابقاء و نگهداری زمین های مرطوب، فیلتراسیون طبیعی منابع آب را افزایش می دهد. منفعت دیگری که کاشت مجدد گیاهان در کناره رودخانه ها و سرزمین های مرطوب، ایجاد می نماید، عبارت از این است که باکاشت مجدد، اولاً منظر سرزمین های لخت شده به حالت نرمال بر می گردد و ثانیاً الگوهای بارش نزولات جوی به حالتطبیعی بوقوع می پیوندد.

با این اتفاق، جنگل ها احیاء و رودخانه هائیکه زمانی خشک شده بودند مجدداً ساری و جاری می گردند، در چنین حالتی مردم، اقتصاد و محیط زیست از مجموعه منافع جامعه لذت خواهند برد.

مفهوم کلیدی:

 

احیاء و حفاظت از آبراهه ها، موجب جلوگیری از رسوب گل و لای در این ذخائر آبی گشته و بدین ترتیب شارژ مجدد سفره های آبهای زیرزمینی افزایش می یابد.

 

 

 

 

بازیافت آب:

آب در طبیعت بصورت مداوم توسط فرآیندهای تبخیر و ترسیب در میزان بسیار بالائی بازیافت و در چرخه قرار می گیرد.

در این فرآیندها، آب تصفیه و خالص گشته و برای استفاده مجدد آماده می شود. انسانها نیز می توانند آب را بازیافت کنند.

در حقیقت، در دهه های آینده ممکن است بازیافت آب بخش لاینفکی از یک سیستم پایدار تامین آب تلقی گردد.

برای مثال فاضلاب کارخانه ها مورد تصفیه قرار گرفته و مجدداً مورد استفاده قرار می گیرد، در صورتیکه در حال حاضر فاضلاب پس از تصفیه وارد چاه های جذبی و آبهای سطحی می گردد.

سیستم های فیلتراسیون(تصفیه) بیولوژیکی، شیمیائی و مکانیکی طیف وسیعی از ضایعات را در مراحل مختلف تصفیه حذف می نمایند، در این فرآیندها فلزات سمی مانند سرب و سایر مواد غیر ارگانیک و مواد سمی ارگانیک و همچنین اسیدها حذف شده و آب خروجی پساب را برای استفاده های بعدی آماده می گردانند .

آب بازیافتی با فرآیندهای اضافی دیگری می تواند به آب آشامیدنی تبدیل گردد.

شکل دیگری از بازیافت که می تواند توسط محیط زیست(طبیعت) انجام گردد، عبارت است از رهاسازی فاضلابها به مناطق شارژ مجدد لایه های صخره ای نگه دارند، آب

(Aquifer Recharge Zones) این وضعیت یک بازیافت خود گردان و طبیعی است که توسط طبیعت انجام می شود.

مناطق نگه دارنده آب، معمولاً سالانه توسط باران و ذوب برفها از طریق نفوذ در خاک به این مناطق سرازیر شده و بدین ترتیب، سفره های زیرزمینی آب شیرین را مجدد شارژ می گردند، و وقتی که فاضلاب در زمینهای مخصوص رها می گردد،مواد غذائی آن توسط گیاهان و باکتریهای موجود در خاک گرفته می شود و سپس آب به آرامی از طریق خلل و فرج خاک، در حالی که از ناپاکیها عاری شده است، در حالتی پاک و خالص وارد سفره های آبهای زیرزمینی میگردد که از این پس با استحصال مورد استفاده های مختلف انسان قرار می گیرد.

مفهوم کلیدی:

 

آب قابلیت پاک شدن و خالص گشتن را دارست و می تواند پس از پاک سازی مورد استفاده صنعت، کشاورزی و آشامیدنی قرار گیرد، بازیافت، فشارآب بر منابع آب سفره های آب زیرزمینی را کاهش داده و باعث کاهش آلودگی نیز میگردد. فاضلابها در صورت تصفیه کامل و رهاسازی در چاه های جذبی می توانند باعث شارژ مجدد سفره های آبهای زیرزمینی گردند و حتی در مزارع کشاورزی می توان از آنها استفاده کرد.

 

 

تغییر سیاست های دولتی به منظور ایجاد سیستم پایدار تامین آب:

تغییر سیاست های دولتی اثر قابل ملاحظه ای در ایجاد سیستمهای پایدار تامین آب دارد. یکی ازمهمترین تغییرات در واقع اقتصادی است، یعنی قطع تمام یارانه های مربوط به پروژه های آب، اگر این اتفاق صورت پذیرد، مردم مجبور می شوند، از آب بصورت مفید استفاده کرده و در حفاظت آن نیز جدی باشند.

مسئله دوم که مطرح است، قانونی کردن تغییر در سیستمهای پرمصرف آب و تعویض آنها با سیستمهای کم مصرف. مثلاً مردم مجبور شوند که از شیردوشهای تحت کنترل و کم مصرف استفاده کنند.

مسئله سوم قانونی کردن جمع آوری آب و نگهداری آن جهت استفاده کشاورزی صنعتی و آشامیدنی از طریق جمع کردن آب برف و انبار کردن آن برای مصارف فوق این فرایند

بدام انداختن آب باران و برف نام دارد.

مسئله چهارم، استفاده از سیستمهای آب خاکستری است. این نوع آبها می توانند نقش اصلی و اساسی در مناطقی که با کمبود آب روبرو هستند را بازی کنند.

آب خاکستری آبی است که از حمام، ماشین لباسشوئی و سیستم ظرفشوئی خارج می شود. این آب 80% آب ضایعاتی خانواده را تشکیل می دهد.

برای کشاورزی و آب دادن باغچه بسیار مفید و در صورتیکه ناخالصیهای آن گرفته شود می توان از آن در فلاش تانک توالت نیز استفاده کرد. در هر صورت از آب خاکستری می توان در تامین بخشی از نیازها بهره برد.

مفهوم کلیدی:

 

سیاست های دولتی، مخصوصاً اختصاص یارانه ها، نقش مهمی در استفاده از آب بصورت ناپایدار دارد. تغییر این نوع سیاست ها تا حدود بسیارزیادی در استفاده کارا و مفید از آب، نقش دارند. حفاظت آب و جمع آوری آب باران و برف در انبارهای بزرگ و استفاده کشاورزی، صنعت و آشامیدنی از این نوع آبها و بازیافت آبهای ضایعاتی و استفاده از آب خاکستری همگی می توانند از جمله استراتژیهائی باشند که در تامین منابع پایدار آب اثرات مثبت فراوانی بر جای گذارند.

 

 

 

 

نقش تعلیم و تربیت در استفاده پایدار از آب:

واقعیت این است که فرزندان ما نمی دانند، آب چه قدر مهم است و از اهمیت آن بی خبرند، همه ما، خانواده، جامعه(دبستان، دبیرستان و دانشگاه) و رسانه های عمومی، مخصوصاً صدا و سیما، از این موضوع غافلیم. در صورتیکه همه موظف به یادگیری در خصوص استفاده درست و بهینه از منابع آب شوند، به جرات می توان گفت که به میزان 80% صرفه جوئی در مصرف آب حاصل می گردد.

مفهوم کلیدی:

 

تعلیم و تربیت نقش بسیار اساسی در ایجاد مسئولیت فردی و الگوهای پایدار استفاده از آب دارد.

 

 

در جستجوی منابع جدید تامین آب

آیا ایجاد سیستمهای سد سازی و شیرین کردن آب دریا مفید است؟

مجموعه اقداماتی را که در صفحات قبل برای تامین پایداری منابع آب توضیح دادم، ضروری ترین فعالیت هائی هستند که در تامین منابع آب نقش اساسی دارند.

تاثیراقتصادی و محیط زیستی اقدامات بیان شده ، فوق العاده با ارزش است. ولی از آنجائیکه حفاظت از منابع آب، باعث کاهش اثرات محیط زیستی نیز می گردد، لذا طرحهای ایجاد سیستمهای جمع آوری آب نیز باید از نظر اقتصادی و هزینه های مربوط در حد پائین نگه داشته شود، لذا در صورتیکه سدها و سیستمهای تبدیل آب شور به شیرین، هزینه زیادی داشته باشند و نیر نتوانند آب کافی را در اختیار مردم قرار دهند، این گونه طرحها نیز محکوم به شکست هستند. لذا در کشورهای با جمعیت فراوان، این روش توصیه نمی شود.

دلایل مترتب این امر، عبارتند از: 1- هزینه های بالا. 2- مشکلات محیط زیستی که ایجاد می کنند، مخصوصاً تهیه آب شیرین از دریا که علاوه بر پر هزینه بودن آن مشکلات عدیده اکولوژیکی از نقطه نظر بالا بردن ظرفیت برد، ایجاد می نماید، جمعیت آبزیان را تهدید کرده و آبهای ساحلی را آلوده نموده و فاضلاب زیادی هم تولید می کند، بر پرندگان مهاجر اثر گذاشته و بطور کلی بر ظرفیت برد محیط زیست در منطقه مورد نظر، فشار مضاعفی را بر همه سامانه های اکولوژیک ایجاد می نماید.

مفهوم کلیدی:

 

در یک دسته بندی کلی برای پاسخ دادن به نیازهای کمبود آب در جهان به صورت مقطعی، می توان از ایجاد سدها و شیرین کردن آبهای شور، علی رغم هزینه های بالا، استفاده نمود ولی این طرحها در دراز مدت مشکلات عدیده اکولوژیکی ایجاد می نمایند، لذا برای حل ریشه ای موضوع باید به مدیریت پایدار حفاظت از منابع آب اندیشید، و آن اینکه جمعیت انسان را تثبیت و تعدیل نمود و دوم اینکه پیش گیری از آلودگی آب و استفاده مطلوب(طبق نیاز) از آنرا، مدنظر مدیریت این سامانه قرار داد.

 

 

سیلابها، مشکلات و راه حل های مربوط:

بعد از مشکل مربوط به کمبود آب آنچه که هم اکنون جهان و محیط زیست را رنج می دهد، مشکلات سیلاب در پهنه گیتی است.

متاسفانه علی رغم فعالیت های مربوط به کنترل سیلاب، این بلای محیط زیستی تا کنون معادل میلیاردها پول رایج ، خسارت وارد کرده است، این خسارتها عمدتاً در امریکا است، مثلاً در سال 1993 طوفانی که در طول رودخانه می سی سی پی ایجاد گردید، معادل 4/16 میلیارد دلار خسارت ایجاد کرد و در کشورهای دیگر به همین ترتیب مجموعه دارائیهای بخشی از ملتشان، در سیلاب فرو می رود.

قبل از اینکه وارد بحث اصلی علت وجود سیلاب شویم، لازم است چند نکته کلیدی عنوان گردد و ان اینکه علت اصلی ایجاد طوفان در سیاره زمین، عبارت است از:

تغییر الگوهای نزولات جوی که باعث ایجاد طوفانیهای شدید همراه با بادهای با سرعت بالا که نهایتاً سیلابهای مرگبار(Hurricanes) را باعث میگردد.

این گونه سیلابها، مجموعه وسیعی از ناهنجاریهای محیط زیستی ایجاد می نماید. مرگ انسانها و سایر موجودات زتده، تخریبات گسترده اقتصادی، بر باد رفتن دارائیهای محیط زیستی موجود، پاره ای از مشکلاتی است که توسط سیلاب ایجاد می گردد.

مفهوم کلیدی:

 

سیلاب یک مشکل اصلی در اکثر مناطق جهان محسوب می شود و به نظر می رسد این پدیده در حال افزایش است، غالباً فعالیتهای انسانی باعث بوجود آوردن سیلابها می گردد. تغییرات اقلیمی در جهان و انحراف سیستم های طبیعی و تغییرات وسیع در آنها که به واسطه فعالیتهای انسانی بوجود می آید همگی باعث میگردند که زمینهای در معرض خطر با سیلاب مواجه گردند.

 

 

علل بوجود آورنده سیلاب:

ارتباط بسیار ساده ائی بین سیلابها و علت های آشکار آنها وجود دارد. یک رودخانه را در نظر بگیرید که از شمال به جنوب در جریان است. این رودخانه غالباً هنگامیکه برف های زمستانی در جنوب قبل از برف های شمالی ذوب شوند، طوفانی می شود و سیلاب ظاهر می گردد.

اینکه می بینید در خیلی حالت ها بدون علائم اولیه، سیلاب جاری می گردد، در واقع علت اصلی آن وقوع پدیده فوق است. در بررسی دیگری شرح علل این ماجرا(سیلاب) بصورت زیر است. نزولات جوی که در شکل برف و باران بر سینه زمین سرازیر می گردد، اگر تبخیر نشوند، دو حالت بر آنها مترتب است.

1- باید داخل زمین نفوذ کرده و سفره آب های زیر زمینی را تقویت نمایند.

2- در سطح زمین به صورت رگه های پر قدرتی جاری شوند.

این آبهای سرگردان در طول سرزمین ها خواه وارد یک رودخانه شوند یا به داخل زمین نفوذ کنند، همگی بستگی به پوشش علفی زمین دارد.

هر مقدار که زمین پوشیده از جنگل و علفزار باشد و به عبارتی یک سرزمین با پوشش علفی گسترده، بنحو قابل ملاحظه ای جاری شدن آبهای سطحی و سیلاب را کاهش داده و نفوذ آب به داخل خاک را بطرز مناسبی افزایش می دهد.

پوشش علفی سنگین، توپر و متراکم در دامنه آب راهه ها، همانند یک اسفنج عمل کرده و آب نازل شده را بنحو شگفت انگیزی جذب نموده و به داخل زمین نفوذ می دهد.(جنگل ها، مراتع و مزارع) و در عوض سرزمین های لخت، بیابانها، کویرها، چرای بیش از حد و قطع وسیع جنگل ها، جاری شدن آبهای سطحی را افزایش داده و موجب سیلابهای سهمگین و ویرانگر میگردند.

بطور کلی عاملهای که موجبات سیلابها را فراهم می کنند عبارتند از:

1- میزان سرعت نزولات جوی (بارش تند).

2- مقدار فراوانی نزولات (هفته های پی در پی بارش).

3- سطوح غیر خلل و فرج دار خاک.

4- سطح غیر قابل نفوذ.

5- سطوح شیب دار.

6- خاکهای فشرده.

7- لخت بودن سرزمین(خاکهای لم یزرع).

8- جنگل عاری شده از درختان.

9- بیابانی شدن سرزمین(بیابانها).

عوامل فوق نفوذ پذیری خاک را تا سطح 25% کاهش داده و جاری شدن سیلابهای خطرناک را به 75% می رسانند. در مقابل عواملی که باعث کنترل سیلاب و کاهش بسیار قابل ملاحظه آن می گردند، عبارتند از:

1- میزان (نزولات جوی) منظم و بسیار ریز و کند ریزشهای آسمانی.

2- مقدار کم باران.

3- سطح خلل و فرج دار خاک.

4- سرزمین فلات و پهن.

5- خاکهای شل و نرم.

6- فراوانی پوشش علفی سرزمین.

7- جنگل های وسیع.، تالابها و علف ها(عوامل اصلی کنترل)، عوامل فوق قادرند میزان نفوذ پذیری خاک را تا سطح 75% افزایش دهند و میزان جاری شدن سیل تا سطح 25% کاهش دهند.

مفهوم کلیدی:

 

سیلابها می توانند بصورت طبیعی ایجاد شوند، مثلاً بارش بیش از حد نزولات جوی سیلاب به راه می اندازد ولی نتایج تغییرات محیط زیستی که عمدتاً به واسطه فعالیتهای انسانی ایجاد شده است، قادرند بطرز بی سابقه ای الگوهای ریزش هایآسمانی را تغییر دهند و همچنین تغییراتی که در سطح زمین ایجاد می شود، باعث افزایش و بروز سیلاب می گردد .

 

 

طرق کنترل سیلاب:

اقدامات مربوط به جلوگیری از سیلاب در اغلب کشورها بصورت سدسازی و مهار بخش هائی از رودخانه ها که قابلیت سیل زائی را دارند، صورت می پذیرد.

در طول ساحل رودخانه ها موانعی ایجاد می شود که در زمان وحشی شدن رودخانه این موانع آب را به عقب بر می گردانند و بدین ترتیب از سیلاب و سرعت آن تا حدودی کاسته می گردد.

روشهای دیگری نیز برای کنترل سیلاب وجود دارد، مثلاً کانالهای رودخانه ها را عمیق تر کرده و بدین روش آب بیشتری را در آن جای می دهند.، البته انجام عمل با رعایت اصول مهندسی صورت می گیرد که خطوط واقعی رودخانه تخریب نگردد.

یکی از مهمترین، موفقیت آمیز ترین و پایدارترین رویکردهای مورد استفاده برای کاهش سیلاب مدیریت آبراهه ها است. این رویکرد شامل مراحلی است که باعث کاهش جنگل زدائی و چرای بیش از حدمیگردد.

علاوه بر موارد فوق اقداماتی در جهت حمایت و حفاظت و احیاء زمین های مرطوب در آب راهه ها نیز صورت می پذیرد. اقدامات دیگری از قبیل طراحی مجدد محیط های شهری برای کند کردن جریان آبهای سطحی در مواقع طوفان و سیلاب نیز در مدیریت آبراهه ها، بصورت بسیار جدی مدنظر قرار می گردد.

مفهوم کلیدی:

 

راه حل های زیادی برای کنترل سیلاب وجود دارد، شامل، سدها، آبگیرهای رودخانه و گود کردن کانالها در مسیرهای رودخانه هااز این نوع هستند. این روشها کنترل سیلاب را بصورت مقطعی میسر کرده و در عین حال روشهای پایداری نیستند، بعبارتی ناپایدارند. یعنی بر اساس علائم و نشانه ها اقدامات موقتی صورت می پذیرد. در این حالت ها علل ریشه ای سیلاب مدنظر نیست، اقدامات ریشه ای و پیش گیرانه ای که می تواند بصورت پایدار مشکل سیلاب را حل و فصل کند، در واقع عبارتند از: کنترل رشد جمعیت انسان، حفاظت و حمایت از آبراهه ها(مناطقی که آب را به قسمت مختلف زمین هدایت می کند) و کاهش تغییرات اقلیم جهانی همراه اقدامات دیگری از قبیل کاشت مجدد درختان و علفی کردن مناطق و احیاء زمین های مرطوب همگی در دراز مدت در کنترل سیلاب فوق العاده موثر هستند.

 

 

سرزمین های مرطوب، دهانه رودخانه ها، خطوط ساحلی و رودخانه ها:

 

بطور کلی، مناطق مرطوب از قبیل مصب ها، دلتاها، نواحی ساحلی و رودخانه ها اکسیستم های آبزی بسیار مهمی بوده و در تعادل اکولوژیک سیاره زمین نقش بسیار مهمی را بر عهده دارند، امروزه متاسفانه در جهان توجه جدی به مواهب طبیعی خدادای نمی شود و همواره مناطق مورد بی احترامی قرار می گیرند.

واقعیت این است که نواحی مرطوب از قبیل، تالابها، مصب رودخانه ها، رودخانه، باتلاقها، نی زارها، سرزمین علفی مرطوب، کناره رودخانه ها، نواحی ساحلی دریاها و اقیانوسها، مجموعه عظیمی از گونه های متنوع گیاهی و حیوانی را در خود جای می دهند.

این زیست بومهای بی نظیر طبیعت نقش بسیار ارزنده ای در تنظیم روابط اکولوژیک داشته و منابع مناسبی برای تغذیه انسانی و تولید غذا هستند و برای محیط زیست، اقتصاد و مردم بسیار ضروری می باشند، این مناطق مورد بحث هم اکنون در سرتاسر کره زمین، در حال از بین رفتن هستند.

آلودگی و سایر فعالیتهای انسانی تهدیدی جدی برای این مناطق محسوب می شود.

مفهوم کلیدی:

 

آبهای سطحی، سرزمین های مرطوب، تالابها، باتلاقها، دریاچه ها، رودخانه ها، کناره های ساحلی و خلیج ها، امروز تحت تجاوز جدی انسانی هستند و این یک جنایت و خیانت بزرگی است که بشر بر طبیعت روا می دارد. تخریب و از بین بردن این مناطق با ارزش تاثیربسزائی بر منابع آب موجود داشته و جایگاه و پناهگاه گونه های متعدد موجودات آبزی را که انسان از آنها بعنوان منبع غذائی استفاده می کند را نیز از بین می برد و بر سایر گونه ها نیز تاثیر سوء دارد.

 

 

 

مناطق مرطوب جهان:

یکی از مهمترین اکوسیستم های در معرض خطر در سیاره زمین، مناطق مرطوب (Wetlands) آن است.

سرزمین های مرطوب در اشکال گوناگون یافت می شوند، تالابها، نی زارها، کناره های مرطوب رودخانه ها و سایر اشکال دیگر از نمونه های زمینهای مرطوب قلمداد می گردند.

اشتراک مهم این زمین ها، در واقع اشباع بودن خاک انها از آب است . در تمام فصول سال این رطوبت وجود دارد، آبهای سطحی و آبهای زیرزمینی منابع مهم شارژ مداوم سرزمین های مرطوب می باشند.

سرزمین های مرطوب بر دو نوع هستند:

1- زمین هائی که در طول نهرها، دریاچه ها، رودخانه ها می باشند شامل، سرزمین های علفی مرطوب، چمن های طبیعی و نی زارها.

2- زمین های مرطوب ساحلی(Coastal Wetlands) مناطق سیلابی که در طول سواحل قرار دارند، شامل مصب ها(دهانه رودخانه، جائی که آب شیرین با آب شور مخلوط می شود)تالابهای درختان افرا، تالابهای نمکی، خلیج ها و لاگونهای مملو از حیات.

زمین های مرطوب اینچنینی فوق العاده با ارزش بوده و مکانی پر بهره(Productive) برای گونه های فراوان گیاهی و حیوانی هستند. حتی گونه های نادر و در معرض خطر هم در این مکانها یافت می شوند.

این مناطق مرطوب سودمند ،سکونتگاه های موقت گونه های پرندگان مهاجر(اردک، غاز و غیره) نیز می باشند. این سرزمین ها علاوه بر مزایای فوق، نقش مهمی در تنظیم جریان رودخانه ها داشته و خاصیت نگهدارنده آنها این امکان را به وجود می آورد تا آنها بتوانند همانند یک اسفنج عمل کرده و آب را جذب و در خود نگه دارند و بدین ترتیب سیلاب را کاهش داده و آنرا کنترل می کنند، سفره های آبهای زیرزمینی را مجدداً پر کرده و در تصفیه و خالص سازی آب نقش بسزائی دارند.

تحقیقات نشان می دهد که هر هکتار از زمین های مرطوب ساحلی معادل یک تصفیه خانه فاضلاب صنعتی به استعداد 85000دلار عملیات تصفیه را انجام می دهد.

مناطق مرطوب ساحلی، مزایای اقتصادی فراوانی هم دارند، کاشت نمونه های خاص محصولات گیاهان خوراکی (شامل برنج و سایر) بر اهمیت اقتصادی این مناطق می افزاید.

 

مفهوم کلیدی:

 

زمین های مرطوب اعم از تالابها، باتلاقها و سایر، اکوسیستم های فوق العاده در معرض خطری هستند. این مناطق با ارزش مامن و پناهگاه موجودات آبزی، پرندگان و پستانداران می باشند. زمین های مرطوب سیلاب را کنترل کرده، آب را تصفیه نموده و آلام بشری ناشی از تکانه های وحشتناک طوفانهای دریائی را کاهش داده و انسان را حفاظت می کنند. متاسفانه مردم درک ناقصی از اهمیت و ضرورت اقتصادی و اکولوژیکی این مناطق دارند .

 

 

براحتی این گونه زمین های مرطوب در همه جای جهان هم اکنون در حال کاهشند و تعداد قابل ملاحظه ای از آنها در گذشته تخریب شده و یا از بین رفته اند.

خوشبختانه میزان تخریب در حال حاضر بدلیل رعایت بعضی از جوانب اکولوژیکی، در حال کند شدن است و دولت ها در این خصوص حساس شده و به حفاظت و نگهداری از این مهمات میپردازند.

آلودگی یا معرفی گونه های خارجی گیاهی و حیوانی و کم بودن جریان آب در این گونه مناطق تهدیداتی است که باید بصورت جدی به آنها نگریسته شود. لذا برای حفاظت از این مناطق مرطوب و ضرورت حیات انها باید اقدامات جدی تری صورت گیرد.

این اقدامات می تواند در سطح ملی و حتی بین المللی انجام گردد. با تدوین قوانین محلی و کنوانسیون های بین المللی و اجرا قوانین وضع شده، روند تخریب تالابها کند گشته و در جهت حفاظت پایدار آنها نیز برنامه های جامعی توسط سازمانهای مسئول تدوین و به اجراء در آید، در صورت تحقق موارد فوق، سرزمینهای مرطوب بعنوان بخش مهمی از محیط زیست ، ادامه حیات یافته و بهره برداران از آنها، از لذت کافی برخوردار خواهند شد.

مصب ها (Estuaries):

اساساً مصب ها در دهانه رودخانه ها قرار دارند. جای که آبهای شور با آبهای شیرین مخلوط می شوند محل مصب ها است.

مصب ها همانند سایر سرزمین های مرطوب، مامن و پناهگاه های بسیار مهم و با ارزشی برای انواع ماهیها مخصوصاً ماهی های صدف دار، می باشند.

دهانه رودخانه ها و نواحی مرطوب ساحلی با هم، مناطق مصبی(Estuarine Zones) را بوجود می آورند. 3/2 تمام ماهیها و ماهی های صدف دار حداقل برای بخشی از چرخه زندگیشان به این منطقه وابسته اند.

نظر به اینکه ماهی ها یک منبع مهم غذائی محسوب می شوند، لذا حفاظت از مناطق مصب دار جهان برای تغذیه مردم سیاره زمین بسیار حیاتی بوده و منابع فراوان اقتصادی و محیط زیستی نیز بر آن مترتب است.

واقعیت این است که این مناطق مصب و زمین های مرطوب ساحلی، غنای خود را از زمین های که به فرسایش دچار شده اند، دریافت می کنند. مکانیزم بدین صورت است که خاک ناشی از فرسایش یا رسوبات فرسایش که غنی از مواد غذائی از نهرها، رودخانه ها به اقیانوس سرازیر می گردد . جائیکه انبوهی از موجودات زنده، مخصوصاً جلبکهای دریائی، مواد غذائی باد آورده را مورد استفاده قرار می دهند و بدین ترتیب موجودات آبزی از شبکه گسترده غذائی غنی بهره میبرند .

مفهوم کلیدی:

 

مصب ها دهانه رودخانه بوده و از نظر بیولوژیکی مناطق حیات بسیار مهمی بشمار می روند . اهمیت بزرگ اقتصادی برخوردار بوده و برای انسان مفید و سودمند می باشند.

 

 

تخریب و آلودگی مصب ها/ مناطق حیات آبزیان:

مصب ها و زمین های مرطوب ساحلی در برابر طیف وسیعی از تجاوزات انسانی حساس هستند.

آلاینده های ناشی از سیستم های تصفیه خانه فاضلابهای صنعتی، رسوبات ناشی از فرسایش، آلودگیهای نفتی، سدسازی، همه و همه دشمن مصب ها بوده و در تخریب و آلوده کردن این مناطق حساس و در عین حال با ارزش نقش دارند.

موجودات آبزی فراوانی که در این مناطق زندگی می کنند در برابر همه آلودگیهای که توسط انسان ایجاد می شود، بسیار حساس بوده و زندگی آنها در معرض خطر جدی قرار می گیرد.

بعضی از آلاینده ها که توسط رودخانه به دریا می ریزند، دارای سمومی قوی بوده(DDT) و پس از ورود به دریا وارد چرخه غذائی آبزیان شده و از آنجا نیز به انسان می رسند.

 

مفهوم کلیدی:

 

مصب ها و مناطق مرطوب ساحلی بخاطر اینکه در مسیر رودخانه قرار دارند، به واسطه فعالیتهای متعدد انسانی بصورت بسیار جدی در معرض خطر می باشند، برداشت بیش از حد از گونه های آبزی از این مناطق، مخصوصاً ماهیهای صدفدار، هزینه های اقتصادی و اکولوژیکی زیادی را بر محیط زیست تحمیل کرده است.

 

 

حفاظت مناطق مرطوب ساحلی و مصب ها(دهانه رودخانه ها):

حفاظت از مصب ها و نواحی مرطوب ساحلی بخشی از کلیت استراتژی مدیریت پایدار است که اثرات مثبت آن برای اقتصاد ، مردم و محیط زیست حیاتی است.

اقدامات دیگری نیز در جهت حفاظت مصب ها و مناطق مرطوب باید مد نظر قرار گیرد، مثلا تثبیت جمعیت که باعث کم شدن فشار بر منابع طبیعی شده و آلودگی را کاهش می دهد و برای آینده پایداری مصب ها بسیار حیاتی است و در بهبود کنترل الودگی آب نیز تعدیل جمعیت

فو ق العاده ضروری است.

اقدامات مربوط به پیشگیری از آلودگی (pollution prevention) کمک زیادی به حفاظت این گونه مناطق می نماید. مدیریت آبراهه ها شامل کاشت مجدد درختان و سایر اقدامات مربوط به کنترل فرسایش خاک نیز مهم است، حتی د رشهرها و استانها میتوان مدیریت پایدار مربوط به حفاظت آب را ایجاد نمود تا از این طریق میزان تقاضا برای استحصال آب کاهش یافته و بدین ترتیب مقدار بیشتری از آب به مصب ها سرازیر گردد.

امروزه در جهان مناطق مرطوب مخصوصاً مصب ها در حال تخریب بوده و بصورت مداوم خسارت های فراوانی بر این مناطق حیاتی وارد می آید.

از آنجائیکه بیش از نصف مردم کره زمین تقریباً 3/3 میلیارد نفردر طول 120 کیلومتری در سواحل زندگی و کار می کنند و در حدود 2/3یعنی 4 میلیارد نفر در شعاع 250 مایلی سواحل زندگی می کنند. لذا محافطت جدی از این سواحل از نظر اکولوژیکی و اقتصادی و محیط زیستی بسیار مهم است.

مفهوم کلیدی:

 

حفاظت مناطق مصب ها نیازمند تلاشهای زیادی است، این تلاشها عبارتند از، ایجاد مناطق حفاظت شده و انجام اقدامات متعدد پیش گیرانه شامل کنترل آلودگی و کنترل های مربوط به فرسایش خاک است، در صورت کنترل فرسایش خاک، رسوبات هدایت شده به آبراهه ها و رودخانه که نهایتاً به مصب ها می رسد، کاهش یافته و در موارد زیادی کنترل می گردد.

 

 

جزائر جدا از سواحل:

این جزائر همچنانکه از نامشان پیدا است خطوط باریکی از سنگ و ماسه هستند که از سواحل اصلی جدا شده و لاگونها و خلیجها را تشکیل می دهند.

این جزائر جدا شده و ساحل های آنها، در واقع بخشی از یک رودخانه ماسه و سنگی هستند که در طول سواحل بحرکت در می آیند. این جزائر مداوم رشد کرده و فصل و به فصل و سال به سال به واسطه دو نیروی اصلی روی همدیگر می غلتند، یعنی موجها و انحرافات ساحلی بعلاوه طوفانهای سهمگین، مرتب این جزائر را زیر و رو کرده و از بین می برد و نیز بوجود می آورد لذا تولد و مرگی خصوصیت ذاتی انها است. ساخت خانه و سایر وسایل سیستمهای انتقال، مثل جاده سازی و یا مغازه در این گونه مکانها توصیه نمی شود.

مفهوم کلیدی:

 

جزائر جدا شده از سواحل از ماسه ساخته شده اند، اگر چه این جزائر در برابر طوفانها و موجهای دریای ناپایدار هستند، ولی مردم علی رغم این مهم، به ساخت خانه و مغازه در آنها اقدام می کنند.

 

 

مناطق شنهای ساحلی:

این مناطق همانند جزائر جدا شده از سواحل به واسطه جریانهای طولانی ساحلی فرسوده شده اند، این شن ها اساساً رودخانه هائی از ماسه بوده که بصورت دائم توسط جریانهای اصلی ساحلی در حرکتند.

ماسه های از بین رفته در یک ناحیه توسط ماسه های وارد شده به دریا که از طریق رودخانه صورت می گیرد، جایگزین می گردند.

سدهای ساخته شده در مسیر رودخانه ها غالباً مانع سرازیر شدن ماسه به دریا گشته و باعث کاهش تجدید پذیری شن های ساحلی می گردند.

برای حفاظت از شن های ساحلی باید مکانیزمها و اقداماتی انجام شود تا بتوان بصورت مستحکمی از سرازیر شدن شن های ساحلی به دریا بنحو مطلوب اطمینان حاصل نمود، شاید تدوین قوانین در این خصوص بتواند از فرسایش شن های ساحلی جلوگیری کند، مثلاً ایجاد موانعی که باعث عدم شستن شن ها ساحلی می شود، در این راستا دور از منفعت نخواهد بود.

 

 

 

رودخانه های وحشی(طبیعی) و مناظر زیبای آنها:

واقعیت این است که رودخانه های بر آمده از دل کوهها و طبیعی بودن آنها، مناظر زیبائی در طبیعت ایجاد می کند. شنا، ماهیگیری، آب بازی، نظاره بر رودخانه همه و همه باعث بوجود آمدن طیف وسیعی از تفریحات سالم برای انسان می گردد. دقیقاً همانند بهره گیری از سرزمینهای بکر، کاربرد های فراوانی در رودخانه ها نهفته است.

مفهوم کلیدی:

 

رودخانه ها منبعی بسیار بزرگ از تفریحات سالم بشمار می روند ولی منافع زیاد دیگری را هم در بر دارند، متاسفانه مردم فکر می کنند که آنها فقط برای اینکه سدی جلوی آنها ساخته شود، بوجود آمدند، در صورتیکه خدمات بیشمار اکولوژیکی، اقتصادی و محیط زیستی بر آنها مترتب است.

 

 

حفاظت پایدار از رودخانه های وحشی:

از آنجائیکه این گونه رودخانه ها، منبع حیاتی برای مردم و جایگاهی اساسی برای سایر گونه های حیات آبزی محسوب می شود، لذا باید محافظت از آنها بصورت پایدار انجام گردد.

به منظور تحقیق این مهم، مدیریت بر رودخانه ها و همه منابع تولید آب باید بنحو خردمندانه و هوشمندانه ئی در دستور کار قرار گیرد تا بتوان استفاده بهینه از آب افزایش و ضایعات آنرا کاهش و از تخریب و آلودگی آن نیز جلوگیری کرد.

با این رویکرد تامین نیازمندیهای مربوط به آب برای نسل فعلی و نسل های آینده میسر میگردد.

 

مفهوم کلیدی:

 

در کشورهای در حال توسعه تقاضا برای آب افزایش یافته است، طرحهای مربوط به پروژه های آب نیز در حال افزایش است، لذا برای کم کردن و میزان تقاضای مربوط به آب، لازم است حفاظت از آن مدنظر قرار گرفته و از منظر محیط زیست مسائل مربوط به این امر در نهایت مصرف بهتر و مطلوب قرار گیرد. ضمناً لازم است استانداردهای مربوط به مصرف این ماده حیاتی بصورت جدی تدوین و اجراء گردد و کسانیکه از حد استاندارد مصرف تجاوز کنند، تنبیه و افرادیکه مصرف را زیر استاندارد نگه دارند تشویق شوند.

 

 

 

 

به امید اینده ئی بهتر برای محیط زیست